Analyzing social capital in a religious perspective: a case study of analyzing the theme of social participation in the thought system of the Supreme Leader

واکاوی سرمایه اجتماعی در چشم‌انداز دینی: مورد مطالعۀ تحلیل مضمون مشارکت اجتماعی در منظومه اندیشه‌ای مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی)

سیدحسین افتخارافضلی ^[1] |    ابراهیم کلانتری^[2]

چکیده

عموماً استدلال می­شود که یکی از ملزومات اساسی برای دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی، تقویت سرمایه اجتماعی است. در این میان، از مفاهیمی که می­توان از آن به مثابه پایه و شالوده سرمایه اجتماعی برای رسیدن به اهداف دیگر در جامعه یاد کرد، مشارکت اجتماعی است. در این پژوهش، ضمن تبیین روش تحلیل مضمون و با استفاده از تکنیک تحلیل شبکه مضامین، تعداد 223 داده‌ی متن اصلی بیانات ایشان در رابطه با موضوع مشارکت اجتماعی مورد تجزیه، تحلیل و بازآرایی دقیق قرار گرفت و در انتها 4 مضمون اصلی و فراگیر به عنوان مؤلفه‌های الگوی مشارکت اجتماعی در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به دست آمد. از این‌رو، هدف مقاله حاضر، واکاوی و کشف مضامین مرکزی و اصلی تقویت مشارکت اجتماعی از طریق الگوی تحلیل مضمون، در منظومه فکری ایشان است. نتایج تحقیق نشان می­دهد: اولاً، سرمایه اجتماعی به مفهومی مسلّط در جامعه دینی تعیّن پیدا کرد که توسعه و پیشرفت را زمینه­سازی می­نماید. ثانیاً با تحلیل مضمون مشارکت اجتماعی در منظومه فکری مقام معظّم رهبری این‌گونه مستفاد می­شود که قطعاً بهترین راهبرد جهت مشارکت مردم در عرصه‌های گوناگون جامعه، استفاده از ظرفیت‌ها و توانایی‌های مردمی است. ثالثاً، حضور به هنگام و مؤثر مردم در صحنه‌های حساس و حیاتی کشور، مؤثربودن و پیگیری منافع ملی خود را نشان می‌دهد. همچنین شرکت در انتخابات به عنوان راهی برای انتخاب افراد صالح و کاردان به مثابه یک تکلیف و وظیفه عمومی قلمداد می‌گردد. در این زمینه، نهادهای نظارتی می‌توانند با مدیریتی صحیح نسبت به گسترش و دسترسی فضای مجازی، ضمن افزایش انگیزه مردم برای مشارکت بالا، استفاده حداکثری از منافع آن را تضمین نمایند.

کلیدواژه‌‌ها: سرمایه اجتماعی، جمهوری اسلامی ایران، مشارکت اجتماعی، تحلیل مضمون، آیت‌الله خامنه‌ای.

مقدمه و بیان مسئله

سرمایه اجتماعی یک موضوع تحقیقاتی در حال گسترش است که در دهه 1990 وارد بحث‌های دانشگاهی و سیاسی شد. اهمیت سرمایه اجتماعی تا آنجاست که به یکی از متغیرهای اساسی توضیح دهنده نابرابری‌های اجتماعی، سطح بزهکاری و کیفیت زندگی در برخی کشورها تبدیل شده است. مفهوم اساسی سرمایه اجتماعی عبارت است از ترکیب عوامل اجتماعی فرهنگی برای توضیح نتایج توسعه. این موضوع به عنوان یک موضوع برجسته در میان دانشگاهیان، متخصصان توسعه و سیاست‌گذاران مطرح است(Bhandar and Yasunobu,2009: 486). بر این اساس از مفهوم سرمایه اجتماعی برای توضیح طیف وسیعی از پدیده‌ها، از الگوهای رأی‌گیری گرفته تا سلامت و موفقیت اقتصادی کشورها استفاده شده است. به معنای واقعی کلمه صدها مقاله در سراسر ادبیات علوم اجتماعی منتشر شده است که استدلال می‌کنند سرمایه اجتماعی در درک تفاوت‌های فردی و گروهی اهمیت دارد.

بر این اساس، سرمایه اجتماعی نیز نقش بسزایی در تحریک همبستگی و غلبه بر معایب بازار، توسط ابزار اقدامات جمعی و استفاده از منابع اجتماعی و سازمان‌های ایمان‌گرا دارند. از این رو، برخی از محققان بر نقش مهم فرهنگ، مذهب، شبکه‌های اجتماعی و نهادهای خانواده در بازسازی مفهوم توسعه از طریق چارچوب در حال ظهور «سرمایه اجتماعی» تمرکز کرده‌اند.

به طوری که بهره‌گیری از مزایا و ثمرات سرمایه اجتماعی و افزایش کارایی آن، در صورتی در سطح جامعه رخ می‌دهد که بتوان از تأثیر دین و آموزه‌های آن اطلاع پیدا کرد که مورد وثوق اکثر دانشمندان سراسر جهان است(Malik and Mat,2014: 107).

از طرف دیگر، مفهوم سرمایه اجتماعی، در سال‌های اخیر همچنان از محبوبیت برخوردار است. اما متفکران غربی، تمرکز زیادی در مورد دین نداشته‌اند. با این وجود، دین باید به عنوان یک انجمنی برای توسعه ارتباطات اجتماعی که از طریق آن ارزش‌ها و هنجارها منتقل می‌شود، در نظر گرفته شود. همچنان که سرمایه اجتماعی نوع منحصر به فردی از منابع است، به این معنا که هرچه بیشتر مورد استفاده قرار گیرد، بیشتر در دسترس می‌شود.

از طرف دیگر، از مفاهیمی که می­توان از آن به مثابه پایه و شالوده سرمایه اجتماعی برای رسیدن به اهداف دیگر در جامعه یاد کرد، مشارکت اجتماعی است. از این رو، مقاله حاضر تلاش می‌کند تا با توجه به این خلأ تحقیقاتی، به بررسی و اهمیت جایگاه سرمایه اجتماعی در نظام دینی و در رشد و توسعه مشارکت اجتماعی بپردازد تا بتوان در تمایز با نظام‌های غیردینی (سکولار)، نتایج تأثیرگذار آن را با تمسک بر منظومه فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از طریق روش تحلیل مضمون، استخراج نماید و به عنوان مهم‌ترین عوامل مؤثر در تحکیم و پویایی نظام جمهوری اسلامی ایران در نظر گرفته شود(Radu et al,2019: 25).

مبانی نظری

به دلیل مشکلاتی که در تعریف سرمایه اجتماعی وجود دارد، نویسندگان تمایل دارند قبل از اتخاذ یک مکتب فکری و افزودن تعریف خود، درباره مفهوم، منشأ فکری آن، تنوع کاربردها و برخی از مسائل حل نشده آن بحث کنند. با این حال، این مشکل را بیشتر می‌کند، زیرا تعاریف بیشتری به مجموعه اضافه می‌شود که نظریه را پیچیده‌تر می‌کند(Claridge,2018: 11).

از نظر عملیاتی، لین سرمایه اجتماعی را به عنوان «...منابعی که در شبکه‌های اجتماعی تعبیه شده است و توسط بازیگران برای اقدامات مورد استفاده قرار می‌گیرد» (Lin, 2001: 24-25) تعریف کرد. این تعریف تأکید می‌کند که سرمایه اجتماعی پایگاه اصلی خود را در درون افراد ندارد، بلکه در شبکه‌های اجتماعی قرار داده است، در حالی که از سوی دیگر توسط افراد استفاده می‌شود(Guomundsson and Mikiewicz,2012: 57).

 با توجه به تعریف عملیاتی شده توسط لین، این مفهوم دارای دو مؤلفه مهم است: (1) منابعی را نشان می‌دهد که در روابط اجتماعی به جای افراد تعبیه شده است ، و (2) دسترسی و استفاده از چنین منابعی در اختیار بازیگران است. از این تعاریف، می‎‌توان سه ایده اصلی اساسی را متمایز کرد: (1) سرمایه اجتماعی اثرات خارجی مثبتی را برای اعضای یک گروه ایجاد می‌کند (2) این عوامل خارجی از طریق اعتماد مشترک، هنجارها و ارزش‌ها و اثرات متعاقب آن بر انتظارات و رفتار آنها به دست می‌آیند ؛ (3) اعتماد، هنجارها و ارزش‌های مشترک از اشکال غیررسمی سازمان‌ها در شبکه‌های اجتماعی و انجمن‌ها ناشی می‌شوند. به نظر می‌رسد، عاملی که جامعه را در کنار هم نگه می‌دارد، احساس تعلّق و هنجارهای مشترک برای یک نظم اجتماعی کارآمد است. بنابراین می‌توان از روابط اجتماعی نام برد که شامل عناصر حیاتی خاصی مانند اعتماد، تعامل متقابل، هنجارهای مشترک و همکاری است. از لحاظ فنی، اصطلاح سرمایه اجتماعی به شبکه‌های اجتماعی و هنجارهای تعامل و اعتمادی که از ارتباطات بین افراد ناشی می‌شود، اشاره دارد(Malik and Mat,2014: 107 and Çalışkan and ezilmez,2021: 23).

روابط و تعاملات اجتماعی از خانواده نزدیک شروع شده و به مدارهای خانوادگی و سپس حلقه‌های دوستان و آشنایان به اعضای یک گروه از جامعه گسترش یافته است، انجمن، شبکه و در یک سازمان، محتوا و جوهر برای تحقق یا بهره‌مندی از سرمایه اجتماعی به عنوان یک منبع مشاهده می‌شود که پیوندهای اجتماعی، ارتباطات و یا روابط در یک ساختار اجتماعی مناسب هستند. در دیگر موضوعات، روابط اجتماعی، پیوندها یا ارتباطاتی که برای یک هدف آغاز شده‌اند، تخصیص برای مقاصد دیگر در دسترس خواهند بود و از این‌رو سودمند خواهد بود(Motkuri,2018: 1) .

با این حال، بخش بزرگی از ادبیات سرمایه اجتماعی به سه تعریف مهم محققان مانند بوردیو، کلمن و پاتنام اشاره دارد که مفهوم سرمایه اجتماعی را به شهرت رساندند. ساختار کلی سرمایه اجتماعی کلمن در موارد زیر است: 1. تعهدات، انتظارات و امانتداری در ساختارها 2. کانال‎‌های اطلاع‌رسانی 3. هنجارها و تحریم‌های مؤثر. او با استفاده از نمونه‌های عظیم خود توانست ارتباطی بین عملکرد آموزشی و روابط خانوادگی و اجتماعی برقرار کند. مفهوم‌سازی کلمن تا حد زیادی مدیون تأکید دورکیم در مورد انسجام اجتماعی است. بر اساس این دیدگاه، جوانانی که از لحاظ اجتماعی تحرک دارند، معمولاً از خانواده‌هایی هستند که روابط درونی قوی دارند. جایی که والدین از طریق مدرسه فرزندان خود را تشویق و حمایت می‌کنند. این خانواده‌ها احتمالاً به شدت در جامعه‌ای که ممکن است حول یک کلیسا و یا سازمان‌های دیگر متمرکز شود، هنجارها و باورهای مشترک در تعامل روزمره را تقویت می‌کنند(Guðmundsson and Mikiewicz,2012: 59).

رابرت پاتنام نقش برجسته‌ای در رواج مفهوم سرمایه اجتماعی ایفا کرد. او سرمایه اجتماعی را این‌گونه تعریف می‌کند: «... ویژگی‌های سازمان اجتماعی، مانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌ها که می‌تواند کارایی جامعه را با تسهیل اقدامات هماهنگ بهبود بخشد» (Putnam,1993: 167). سرمایه اجتماعی به ارتباطات بین افراد، شبکه‌های اجتماعی و هنجارهای افراد اشاره دارد که عمل متقابل و قابل اعتماد از آن‌ها ناشی می‌شود (Putnam,2000: 18-19). در واقع، پاتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان یک کالای عمومی تلقی می‌کند مقدار پتانسیل مشارکتی، جهت‌گیری مدنی و اعتماد به دیگران در دسترس شهرها، ایالت‌ها یا ملت‌ها. این در تضاد با نظریه سرمایه اجتماعی بوردیو، با تعریف کلمن جایی در میانه است. در مفهوم سازی پاتنام، سرمایه اجتماعی از ویژگی افراد به ویژگی کل جمعیت بزرگ ارتقا یافته است. سرمایه اجتماعی به یک ویژگی جمعی تبدیل می‌شود که در سطح کل عمل می‌کند (Claridge,2018: 9). در واقع، گسترده‌ترین بخش فرضیه «سرمایه‌اجتماعی» با رابرت پاتنام مرتبط است. ادعای او این است که عضویت در انجمن‌ها با وجود این‌که کارایی سیاسی و اقتصادی را تقویت می‌کند، اما خود انجمن‌ها هیچ نقشی در سیاست، اقتصاد و در دولت ندارند. از نظر ساختاری، این گزاره یادآور رساله ماکس وبر در مورد اهمیت دین در عملکرد اقتصاد است که در هر دو مورد، انتقال روش‌های تفکر از یک قلمرو به قلمرو دیگر وجود دارد (World Bank, 2011: 4).

سرمایه اجتماعی برای بوردیو عبارت است از: متشکل از تعهدات یا ارتباطات اجتماعی، مجموع منابع بالفعل یا بالقوه که به داشتن شبکه‌ای بادوام از روابط نهادینه شده از آشنایی و شناخت متقابل مرتبط است. به عبارت دیگر، به عضویت در یک گروه که هر یک از سرمایه جمعی اعضای خود را پشتیبانی می‌کند. این بدان معناست که بوردیو سرمایه اجتماعی را مجموعه‌ای تعریف می‌کند که می‌تواند توسط افراد یا زیر گروه‌های درون شبکه استفاده شود: حجم سرمایه اجتماعی در اختیار یک عامل معین به اندازه شبکه‌ای از ارتباطات او بستگی دارد که می‌تواند به طور مؤثر، سرمایه (اقتصادی، فرهنگی یا نمادین) که در اختیار هر یک از آن‌ها است را به یکدیگر متصل نماید. بنابراین شبکه گسترده‌تری که ما به آن متصل هستیم و اعضای «ثروتمندتر» آن شبکه هستند، حجم بیشتری از سرمایه اجتماعی که در اختیار داریم، هستند(Guðmundsson and Mikiewicz,2012: 65).

از نظر بوردیو، سرمایه اجتماعی به طور ذاتی با نابرابری اجتماعی مرتبط است و یکی از دارایی‌هایی است که از یک نسل به دیگری منتقل می‌شود و ارتباط تنگاتنگی با سایر دارایی‌ها، عمدتاً سرمایه فرهنگی و عادت دارد، بنابراین سرمایه اجتماعی را می‌توان به عنوان مجموعه‌ای از ارتباطات ارزشمند یک فرد در نظر گرفت. بر خلاف کلمن، بوردیو ارزش نابرابر پیوندهای کاری شبکه‌های مختلف را تشخیص می‌دهد. در محیط مدرسه، پیوندهایی که با ارزش هستند، به طور کلی در کلاس متوسط هستند(Guðmundsson and Mikiewicz,2012: 66). لذا می‌توان دریافت که ساخت بوردیو از سرمایه اجتماعی متعلق به روشی از نظریه اجتماعی است. پیشگام بعدی سرمایه اجتماعی، جیمز کلمن است. برای او، دلیل صریح سرمایه اجتماعی ترویج یک جانبه نظریه انتخاب عقلانی است(Fine,2010: 39).

تمام مشارکت‌های نظری اصلی، بوردیو، کلمن، پاتنام و لین بر این نکته تأکید دارند که سرمایه اجتماعی در روابط اجتماعی گنجانده شده است، اما آن‌ها از نظر دیدگاه‌هایشان در مورد استفاده از سرمایه اجتماعی متفاوت هستند. کلمن بر استفاده فردی تمرکز می‌کند، بوردیو بر استفاده از امور سرمایه اجتماعی توسط گروه‌های اجتماعی خاص، و پاتنام بر عملکرد سرمایه اجتماعی برای جوامع تمرکز دارد. علاوه بر این، کلمن بر روی استفاده از سرمایه اجتماعی برای اهداف آموزشی تمرکز می‌کند، در حالی که بوردیو و لین بر استفاده از سرمایه اجتماعی در تجارت یا در جستجوی شغل تأکید دارند(Guðmundsson and Mikiewicz,2012: 57).

رابطه سرمایه اجتماعی با مذهب و دین

یکی از عوامل اصلی استقرار و گسترش قدرت و امنیت، پایبندی افراد به دستورات دینی و گرایش به دین است. گیدنز معتقد است که دین وسیله‌ای برای سازماندهی احساس امنیت است. درواقع، حمایت نیروهای معنوی، جایگاه قابل اعتمادی را برای مؤمنان فراهم می‌کند. به طور خلاصه دین و سنت اساساً درگیر امنیت وجودی هستند. از نظر لومان، دوری از دین به معنای خطر دنیای جدید است(Yari and Shalchi, 2021: 85). دین این قدرت را دارد کـه به صورت محسوس و نامحسوس، روابط و هنجارهای اجتمـاعی قـوی مبتنـی بـر نفـع فـردی و جمعی همراه با نگاه عقلایی، خیرخواهی، اعتماد در روابط و عـدالت محـوری، براسـاس رویکـرد الهــی و توحیــدی را بــرای زنــدگی دنیــوی و اخــروی جوامــع انســانی تضــمین کنــد(نصراللهی و همکاران،1395: 25).

سرمایه اجتماعی به شیوه‌های مختلف به وجود می‌آید. به طوری که می‌تواند به عنوان پاسخی به درک یک تهدید مشترک، به عنوان احساس وظیفه، احترام و وفاداری، یا به عنوان هنجارهای همبستگی یا خدمت در نظر گرفته شود (Candland,2000: 355).سرمایه اجتماعی ممکن است از طریق مداخلات یک گروه مذهبی در زندگی جامعه گسترده‌تر (گروه‌های والدین و کودکان نوپا، باشگاه‌های جوانان، عیادت از بیماران و سالمندان) ایجاد شود. دخالت مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار است. این اهمیت به دلیل پتانسیل آن در ایجاد پل ارتباطی و همچنین پیوند سرمایه اجتماعی است. علاوه بر این، بسیاری از گروه‌های فعال ایمانی درگیر فعالیت‌های توسعه جامعه هستند که پتانسیل آنها را در ایجاد و بسیج پل زدن سرمایه اجتماعی بیشتر گسترش می‌دهد(Lowndes,2004: 9-10). تا آنجا که ایمان می‌تواند نوعی سرمایه اجتماعی باشد. جامعه‌ای از مؤمنان برای اعتماد کردن به یکدیگر نیازی به تعاملات چهره به چهره مکرر ندارند. یک ایمان مشترک ممکن است به مؤمنان اجازه دهد تا به یکدیگر اعتماد کنند. به عنوان یک مسلمان، حرف انسان ضامن است، زیرا هر چه می‌اندیشد، می‌گوید و انجام می‌دهد، برای خدا شناخته شده است و در روز قیامت مورد بررسی قرار می‌گیرد. در اندیشه بودایی، خوشبختی نتیجه مستقیم گفتار و کردار دلسوزانه شخص نسبت به دیگران است، زیرا تصور می‌شود که همه موجودات ذی شعور در یک زمان به دنیا آورده‌اند و از هر موجود دیگری مراقبت کرده‌اند. هر یک از انجمن‌های مذهبی در نظر گرفته شده، سرمایه اجتماعی را از طریق ایمان حفظ کرده‌اند. حسن نیت پیروان هر انجمن به سایر پیروان فراتر از مسئولیت‌های رسمی آنها به عنوان اعضای یک انجمن مشترک است.(Candland,2000: 370) در این رابطه، ایدئولوژی، سرمایه اجتماعی فردی ایجاد می‌کند که مایلند به چیزی یا کسی غیر از خودش، تحت تأثیر ایدئولوژی دینی سود برسانند(Yari and Shalchi, 2021: 85) .

بنابراین جای تعجب نیست که نقش جامعه دینی به عنوان یک پل پذیرش و هویت جدید مثبت در زندگی، برای افرادی که از جرم و جنایت دور شده بودند، بسیار مهم است. چرا که برای مجرمان سابق، این افراد به دنبال راهنمایی و بخشش رهبران روحانی بودند، به طوری که این تعاملات با رهبران معنوی، مناسک رستگاری و هویت مثبت را تقویت کرد. جوامع مذهبی به این شرکت کنندگان کمک می‌کنند تا بر شک و تردیدهای خود در مورد تصمیم برای دست کشیدن از جرم غلبه کرده و از این طریق به آن‌ها کمک می‌کند تا حس کنترل بر اعمال خود را حفظ کنند. جوامع مذهبی نیز منبعی برای سرمایه اجتماعی بودند و مشارکت‌کنندگان می‌توانند از طریق ارتباطات اجتماعی خود در جامعه زندگی کنند و هویت جدید خود را به دور از جرم تقویت کنند. به طوری که تققیقات نشان می‌دهد که شرکت‌کنندگان بر اهمیت جوامع مذهبی، در جلوگیری از مشارکت آن‌ها در جرم و جنایت از طریق ایجاد پیوندهای اجتماعی قوی و حمایت تاکید دارند. تا آنجا که، روابط با اعضای جامعه مذهبی جایگزینی برای روابط مضر قبلی با همسالان است و نقش‌های مثبت در یک جامعه، روشی جایگزین برای ایجاد پیوندهای اجتماعی و کسب احترام و منزلت افراد از طریق مشارکت خود با گروه همسالان خود است(Schmid and Sheikhzadegan,2022: 55)

آموزه‌های دینی مختلف، ممکن است بر روش‌هایی که مردم ممکن است به طور کلی طبیعت انسان را ببینند، تأثیر بگذارد. به طور مشخص، رفتار مذهبی ممکن است به شکل‌گیری سرمایه اجتماعی از طریق مشارکت‌های داوطلبانه، خیریه و سایر اعمال متمایز کمک کند. حداقل در کوتاه مدت، به ایجاد «شبکه ایمن» برای اعضا جامعه‌ای که "در معرض خطر" هستند، کمک کند(Smidt,2003: 2). در زمینه های دموکراتیک، بسیاری از کلیساها می‌توانند به شکل‌گیری سرمایه اجتماعی در میان معتمدان آن‌ها کمک کنند. در واقع، بسیاری از بحث‌های مرکزی ما حول محور شناسایی محدودیت‌ها کلیساها و چهره سازمان‌های مذهبی می‌چرخد. به عبارت دیگر، یک کلیسا اگر بتواند و بخواهد، می‌تواند خالق سرمایه اجتماعی شود و این موضوع متضمن این است که از نظر اجتماعی و اخلاقی قابل قبول باشد. همچنین در بررسی تأثیرات دخالت دینی بر تأسیس ارتباط با سایر مقوله‌های اقتصادی اجتماعی (تحرک رو به بالا) محققان دریافتند که افراد متعهد مذهبی، تعداد بیشتری از نخبگان سیاسی و اقتصادی را در حلقه آشنایان خود دارند. اما شواهد نشان می‌دهد که اجتماعات می‌توانند عرصه‌هایی برای دسترسی به شبکه‌های مردم با موقعیت اجتماعی اقتصادی بالاتر باشند (Radu et al,2019: 31-32).

بر این اساس می‌توان استدلال کرد که مذهب با توصیه به فرد در مورد توجه به دیگران و ازخودگذشتگی، پیوندهای مورد نیازِ سرمایة اجتماعی را به وجود می‌آورد. مذهب می‌تواند با تحمیل این خواست به فرد کـه بـه سود چیزی یا کسی غیر از خودش عمل کند، سرمایة اجتماعی به وجود آورد. ایـن امـر در آثاری که ایمان مذهبی در وادارکردن افراد به توجه به منافع دیگران دارد آشکار است. بسیاری از مذاهب با ترویج ارزش‌هایی نظیر مشارکت، صداقت، اعتماد و ایثار موجـب می‌شوند سرمایة اجتماعی بالایی در میان پیروان این ادیان به وجـود آیـد، هرچنـد ادیـان و مذاهبی در این زمینه می‌توانند موفق باشند که علاوه بر اعتماد داخلی، زمینة برقراری روابط مفید و مؤثر با دیگر گروه‌ها و مذاهب را فراهم سـازند. دیـنِ مبین اسلام ویژگی‌هایی دارد که باعث می‌شود روابط مسلمانان با پیروان سایر ادیان نـه‌تنهـا قطع نشود، بلکه گسترش یابد و تقویت شود. دین اسلام سرشار از مفاهیم سرمایة اجتماعی است. در طول تاریخ اسلام نیز، مسلمانان از سرمایة اجتماعی استفاده کرده‌اند. مثلا،ً پیامبر گرامی اسلام(ص) نه سرمایة فیزیکی چنـدانی در اختیار داشتند و نه سرمایة انسانی گسترده‌ای. همة سـرمایة پیـامبر اکرم(ص) همـین سـرمایة اجتماعی بود که زمان و مکان نمی‌شناخت. سـرمایة اجتمـاعی بـود کـه توانسـت نهضـت اسلامی را تا اقصی نقاط دنیا نفوذ دهد(درخشه و ردادی، 1390: 85).

تا آنجا که استدلال می­شود در جوامع مذهبی، زمینه رشد سرمایه اجتماعی بیشتر فراهم است؛ زیرا هر چـه ارزش‌های دینی و اخلاقی تقویت شده باشد، رفتار افراد قابلیت پیش‌بینی بیشتری دارد. چرا کـه افـراد در چارچوب قواعد خاصی رفتار می‌کنند. بنابراین، قابلیـت اعتمـاد افـراد بیشـتر اسـت و مناسـبات اجتماعی روان‌تر و کم هزینه‌تر صورت می‌گیـرد. بـه عـلاوه، در ایـن جامعـه، اخلاق رواج دارد و رفتارهایی مطلوب در نظر گرفته می‌شود که بـرای تولیـد سـرمایه اجتمـاعی مفید است(نصراللهی و همکاران،1395: 27). از این رو می‌توان گفت، مشارکت در یک جامعه مذهبی منجر به تغییراتی در روابط اجتماعی و کمک‌های محسوس و ناملموس به آن شد که افراد به زندگی خود برگردند. جوامع مذهبی سرمایه اجتماعی را برای حفظ هویت عاری از جرم فراهم کردند. همراه با یکپارچگی اجتماعی اقتصادی، مشارکت مدنی راه دیگری را که از طریق آن شرکت کنندگان بتوانند نقش‌های اجتماعی را ایفا کنند، فراهم کرد که با تغییرات مثبت هویت و دور شدن از جرم مرتبط بودند(Schmid and Sheikhzadegan,2022: 61).

در مجموع می‌توان شیوه عمل دین و نهادهای مذهبی در نقش‌آفرینی مثبت در خصوص سرمایه اجتماعی را در موارد زیر خلاصه کرد: 1- دین می‌تواند سبب تشکیل گروه‌ها و دسته‌های مذهبی شود و به بیانی دیگر به تقویت شکل ساختاری سرمایه اجتماعی کمک کند. 2- نهادهای دینی بستر مناسب را برای بهبود و توسعه مهارت‌ها و هنجارهای مدنی اعضا فراهم می‌کنند. 3- از آنجا که دین و نهادهای دینی به اعضای خود می‌باورانند که یک نیروی الهی آنها را به سمت فداکاری فرا می‌خواند، امور داوطلبانه و خیرخواهانه در بین پیروان افزایش می‌یابد، به علاوه هنجارهای متنوع دینی از پیروان مذهبی صداقت، حقیقت، نیک‌خواهی و رحمت می‌خواهند. این کیفیات، آن‌هایی هستند که می‌توانند سبب افزایش اعتماد و ترغیب فرد به کمک به دیگران شده و در نهایت، سبب شکل‌گیری سرمایه اجتماعی شوند (فیروزآبادی و سلطان زاده،1398: 57).

تحلیل مضمون

تحلیل مضمون، به عنوان یک روش ساده و البته کارآمد این‌گونه تعریف شده است؛ یک روش تحلیل کیفی است که برای شناخت، تحلیل و گزارش الگوهای موجود در داده‌های کیفی استفاده می‌شود. این روش، فرآیندی برای تحلیل داده‌های متنی است و داده‌های پراکنده و متنوع را به داده‌های غنی و تفصیلی تبدیل می‌کند(شیخ‌زاده و همکاران، 1390، 153). تحلیل مضمون اصولاً یک راهبرد توصیفی است که یافتن الگوها و مفاهیم مهم را از درون مجموعه داده‌های کیفی تسهیل می‌کند. به‌‍طورکلی تحلیل مضمون در مقابل سایر روش‌های تحلیل کیفی، اولاً یک روش تحلیل انعطاف‌‌پذیر است به این معنی که طیف گسترده‌ای از ویژگی‌ها را می‌توان در آن به داده‌ها نسبت داد. ثانیاً این‌که به چارچوب نظری خاصی وابسته نیست. بلکه از آن می‌توان در چارچوب‌های نظری متفاوت و برای امور مختلف، استفاده کرد (کمالی، 1397، 193-192) و ثالثاً نسبت به سایر روش‌ها به دقت و زمان بیشتری نیاز دارد.

تکنیک‌ تحلیل مضمون:

اگرچه در تحلیل مضمون، از روش‌های تحلیلی گسترده‌ای استفاده می‌شود اما در این مقاله تلاش می‌شود تا از روش کاربردی «شبکه مضامین» در پژوهش بهره گرفته شود.

شبکه مضامین

آنچه که در روش شبکه مضامین عرضه می‌شود شبکه‌ای تارنمایی شکل؛ متشکل از مضامین پایه، مضامین سازمان‌دهنده و مضامین فراگیر است. به این صورت که شبکه مضامین، براساس روندی مشخص، ابتدا مضامین پایه که همان کدها و نکات کلیدی هستند را از متن استخراج می‌کند، سپس با دسته‌بندی و تلخیص این مضامین پایه‌ای، به اصول مجردتر و انتزاعی‌تر که همان مضامین سازمان‌دهنده هستند دست پیدا می‌کند (ردادی، 1394، 55) در مرحله سوم، مضامین فراگیر یا همان مضامین عالیِ درقالب استعاره‌های اساسی گنجانده شده و به صورت مضامین حاکم بر کل متن در می‌آیند. سپس این مضامین به صورت نقشه‌های شبکه تارنما، رسم و مضامین هر سه سطح همراه با روابط میان آن‌ها نشان داده می‌شود. برخلاف روش‌های دیگر، شبکه‌ی مضامین به صورت گرافیکی و شبیه تارنما نشان داده می‌شود. به طور کلی، در شبکه مضامین از مضامین پایه‌ای که آشکار و مصرّح هستند به سوی مضامین انتزاعی‌تر و کلی‌تر انتقال پیدا می‌کنیم و در انتها به مضمون (یا مضامین) اصلی متن دست می‌یابیم (همان، 55).

از آنجا که هدف پژوهش حاضر؛ شناخت الگوی تحلیلی «مشارکت اجتماعی» با استفاده از مضامین برگرفته از داده‌های به‌دست آمده از بیانات حضرت آیت الله خامنه‌ای می‌باشد، لذا روش تحلیل مضمون برای این پژوهش انتخاب شده است. فرآیند کامل تحلیل مضمون بیانات ایشان، از سه مرحله کلان تشکیل می‌شود: الف- تجزیه و توصیف متن، ب- تشریح و تفسیر متن،  ج- ادغام و یکپارچه‌ کردن مجدد متن. در حالی که همه این مراحل با تفسیر و تحلیل همراه است، اما در هر مرحله از تحلیل، سطح بالاتری از انتزاع به دست می‌آید (شیخ زاده و همکاران، 1390، 177).

تحلیل مضمون مشارکت اجتماعی در ارتقای سرمایه اجتماعی در منظومه فکری حضرت آیت‌اله خامنه‌ای(مدظله‌العالی)

برای شناخت الگوی تحلیل مضمون «مشارکت عمومی» در بیانات مقام معظم رهبری، سه مرحله اصلی باید طی شود. در این رابطه کلید واژه مشارکت اجتماعی مورد مطالعه و تحلیل قرار می‌گیرد. برای شناخت الگوی تحلیل مضمون مشارکت اجتماعی در بیانات ایشان، سه مرحله اصلی باید طی شود. در این رابطه کلید واژه مشارکت اجتماعی مورد مطالعه و تحلیل قرار می‌گیرد. در این زمینه، با مراجعه به گزینه "آرشیو موضوعی" از بخش "بیانات"، در پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای، تعداد 223 نتیجه در موضوع مشارکت اجتماعی نمایش داده شده است. در نخستین مرحله بعد از مطالعه و مداقّه در همه‌ی 223 داده‌ی متن اصلی؛ برای 20 مورد از این داده‌ها، با استفاده از تجزیه و تنظیم دقیق متن؛ مضمون‌های پایه‌ای از طریق کدگذاری استخراج شده است. این مضامین پایه‌ای در واقع همان مضامینی هستند که با خواندن متن اصلی، مستقیماً به ذهن متبادر می‌شود. در جدول زیر این موارد نمایش داده شده است. برای بالاتر بردن دقت و سرعت در کدگذاری، از نرم‌افزار رایانه‌ای MaxQDA بهره گرفته شده است.

مضامین پایه‌ای مرتبط با مشارکت اجتماعی در منظومه فکری حضرت آیت‌اله خامنه‌ای

تبدیل مضامین

در مرحله بعد تلاش می‌شود، در جهت یافتن مضامین سازمان‌دهنده و فراگیر؛ این مضامین پایه‌ای بازآرایی شده تا در انتها شبکه‌های مضمونی مورد نظر ترسیم شود. در واقع در این مرحله از تحلیل مضمون سعی می‌شود با سازماندهی مجدد مضامین اولیه به مضامین انتزاعی‌تری دست یابیم که ما را به مضمون‌های اصلی‌تر، فراگیرتر و مرکزی‌تر رهنمون سازد(ردادی،1394، 67). برای بالاتر بردن دقت و سرعت در کدگذاری، سازگاری بهتر با زبان فارسی و نیز خروجی اطلاعات گویا و زیبا به نسبت دیگر نرم‌‌‌افزارهای تحلیل مضمون، از نرم افزار رایانه‌ای MaxQDA بهره گرفته شده است.

تبدیل مضامین مربوط به مشارکت اجتماعی در منظومه فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای

تشریح و کشف شبکه‌ی مضامین مشارکت اجتماعی

پس از بازبینی و تصحیح چندباره شبکه مضامین مشارکت اجتماعی، از تعداد 20 مضمون پایه‌ای، نهایتاً 4 مضمون فراگیر به عنوان مضامین اصلی‌تر و مرکزی‌تر به دست آمد؛ که در ادامه به بررسی و تحلیل هرکدام از این مضامین پرداخته می‌شود.

1. مردم همواره از طریق مشارکت در انتخابات، حضور در صحنه‌های خدمت‌رسانی عمومی، مقابله با فتنه‌های داخلی، مؤثربودن و پیگیری منافع ملی خود را نشان می‌دهند که به مثابه حکمرانی خوب عمل می‌کند

جامعه اسلامی بر مبنای توحید و وحدت تمامی مسلمانان شکل گرفته است. در همین راستا می‌توان گفت مشارکت تمامی افراد جامعه در مسائل کشور امری ممدوح و ضروری است که همواره مورد تأکید دین اسلام، آموزه‌های دینی و منویات مقام معظم رهبری بوده است. با گذر از منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه‌ای مدظله العالی، در می­یابیم که رویکرد مسئولان نظام در جهت تأمین منافع ملی‌، به این صورت باشد که مناسبات خود را با مردم تنظیم کنند. چرا‌که، شایسته‌گزینی و انتخاب اصلح،  مورد توجه مردم است و از این طریق، به طور مؤثر در تعقیب منافع ملی خواهند بود. بدین ترتیب، عقل جمعی؛ بهترین مرجع تشخیص منافع ملی است و هر چه وحدت بیشتری بین ملت و دولت حاکم باشد و نگاه‌مان این باشد که دولت بخشی از خودمان است، حاضریم در بزنگاه‌های حساس و حیاتی از منافع فردی به نفع منافع ملی بگذریم. در این زمینه، مشارکت حداکثری در انتخابات و سایر مقاطع مهم از جمله بلایای طبیعی؛ بحران‌های امنیتی و ... به تحقق منافع ملی کمک می‌کند و نشان­دهنده حکمرانی خوب است. و این خود نشانه خوبی بر افزایش سرمایه اجتماعی میان مردم است.

2. با مدیریت کردن فضای مجازی از سوی حاکمیت، حضور مردم در انتخابات رونق گرفته و اقتدار و امنیت کشور تضمین می‌گردد.

امروزه فضای مجازی به بخش تفکیک‌ناپذیری از زندگی انسان‌ها تبدیل شده و با سرعت شتابان، تمامی شئون و عرصه‌های زیست بشر را تحت تأثیر قرار داده است. از طرف دیگر، امروزه مفهوم امنیت چند بعدی گردیده و رسانه­ها دارای قدرت غیرقابل انکاری در این حوزه هستند و مخالفین هر نظامی جهت براندازی حکومت‌ها، اقدام به انتشار اخبار و شایعات جعلی و متشنج نمودن فضای سیاسی جامعه جهت کاهش مشارکت سیاسی شهروندان در انتخابات و تهدید امنیت ملّی می­نمایند. یکی از ابزارهای تأثیرگذار در این زمینه فضای مجازی است. مقام معظم رهبری با درکی عمیق در این زمینه می‌فرمایند: «قوی شدن کشور جزو هدف‌های ما است... ابعاد قوّت ابعاد وسیعی است... امروز قوّت در فضای مجازی حیاتی است؛ امروز فضای مجازی حاکم بر زندگی انسان‌ها است در همه‌ی دنیا؛ و قوّت در این [زمینه] حیاتی است (بیانات، 03/01/1399). با نگاهی کلی نسبت به منظومه فکری مقام معظم رهبری می‌توان دریافت که فضای مجازی، عرصه‌ای است که می‌توان از آن حداکثر منافع را کسب کرد و می‌توان مفاهیم اسلامی و معارف اسلامی را به وسیله آن منتشر کرد. از این رو رهبر معظم انقلاب اسلامی معتقدند؛ امروزه شبکه‌های اجتماعی مجازی به عنوان گونه‌ای از رسانه‌های اجتماعی حضور روزافزون و پررنگی در زندگی اجتماعی بشر به ویژه انتخابات دارند و می‌توان با مدیریت صحیح آن، شاهد حضور پرشور مردم در انتخابات و متعاقباً افزایش اقتدار و امنیت باشیم.

3. شرکت در انتخابات به عنوان راهی برای انتخاب افراد صالح و کاردان به مثابه یک تکلیف و وظیفه عمومی قلمداد می‌گردد

برای شهروندان جامعه، انتخابات مظهر تحقق مطالبات و خواسته‌ها می­باشد و این امکان را به شهروندان می­دهد تا به گزینش نخبگان و سیاست‌مداران هم جهت با منافع خویش اقدام نموده و تصمیم‌گیرانی را بر مسند امور برگزینند که برنامه‌ها و سیاست‌هایشان در جهت رفع تهدیدات بالفعل و بالقوه باشد در نظام اسلامی انتخابات اهمیت، جایگاه و ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. در نظام جمهوری اسلامی به دلیل عجین شدن آن با اعتقادات دینی (مردم سالاری دینی) با دیگر نظام‌های مردم‌سالار تفاوت‌هایی دارد و مهم‌ترین این تفاوت مرتبط با توانایی‌ها و قابلیت‌های نظام سیاسی با ماهیت دینی برای رسیدن به اهداف و مقاصد نهایی است. مشارکت مردم در نظام دینی مبتنی بر آگاهی، تعهد و مسئولیت‌پذیری همراه با برآورده شدن حقوق فردی و اجتماعی است، در نگاه دین‌مدارانه انتخابات نه تنها یک عمل سیاسی، بلکه عمل دینی و حقوقی محسوب شده و در واقع اعضای جامعه در شکل‌دادن به سیاست عمومی و وضعیت جامعه دخالت آگاهانه و مسئولانه می‌کنند. از منظر حضرت آیت الله خامنه‌ای مدظله‌العالی نیز انتخابات؛ عامل حیاتی در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران است و حضور مردم در صحنه و مشارکت به عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق و تکالیف آحاد جامعه، همواره مورد تأکید دین مبین اسلام و آموزه‌های انقلاب اسلامی بوده است. از این رو، این ملت هستند که برای تعیین سرنوشت خودشان تصمیم‌گیری می‌کنند.

4. اولویت استفاده از ظرفیت‌های مردمی برای حل مشکلات سیاسی، اقتصادی و نظامی و پیشبرد اهداف نظام اهمیت دارد

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان‌های مردم نهاد حلقه وصل بین مردم و دولت بوده‌اند و از ظرفیت آن‌ها برای رفع مشکلات جامعه استفاده شده است. بهره‌گیری از ظرفیت‌های مردمی برای رفع مشکلات، دارای نتایج مؤثرتر و کم‌هزینه‌تر‌ بوده که این موضوع در راستای احیای اصل ۴۴ قانون اساسی است. با بررسی نظرات ارزشمند مقام معظم رهبری، در می‌یابیم که قدرت‌سازی مردمی و استفاده از پتانسیل مردم در حل مشکلات سیاسی، اقتصادی و نظامی بسیار حائز اهمیت است و باید از ظرفیت‌های نیروی انسانی خلاّق، جوانان پر انگیزه، نخبگان و صاحبان فکرهای نو در راستای پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی ایران استفاده کرد.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد

عوامل ارتقای سرمایه اجتماعی به دلیل اهمیت و تأثیرگذاری بالا در تحکیم بنیان حکومت‌ها و جوامع، همواره مورد نظر اندیشمندان و حاکمان آن جوامع بوده است. اهمیت این مسئله در کشور ایران از آن جهت که رهبری آن را فردی فقیه و اسلام شناس بر عهده دارد، بالاتر می‌باشد. در این پژوهش ضمن توضیح و تبیین روش تحلیل مضمون به عنوان یک روش تحلیل کیفی داده‌های متنی، بیانات حضرت آیت الله خامنه‌ای بین سال‌های 1368 تا بهار 1401، با تکنیک تحلیل شبکه‌ی مضامین در ارتباط با عوامل ارتقای سرمایه اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت.

در مورد مشارکت اجتماعی به عنوان یکی از عوامل ارتقای سرمایه اجتماعی باید گفت، بعد از استخراج و مطالعه دقیق 223 داده متن اصلی، تعداد 20 مضمون پایه‌ای و اولیه استخراج شد. سپس با سازماندهی مجدد این مضامین پایه‌ای، تجزیه و تحلیل لازم بر روی متن در جهت دستیابی به مضامین انتزاعی‌تر (سازمان دهنده و فراگیر) صورت گرفت تا در نهایت 4 مضمون مرکزی و فراگیر مشارکت اجتماعی در منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه‌ای مدظله العالی به دست آمد که عبارتند از:

1. مردم همواره از طریق مشارکت در انتخابات، حضور در صحنه‌های خدمت‌رسانی عمومی، مقابله با فتنه‌های داخلی، مؤثربودن و پیگیری منافع ملی خود را نشان می‌دهند که به مثابه حکمرانی خوب عمل می‌کند.
2. با مدیریت کردن فضای مجازی از سوی حاکمیت، حضور مردم در انتخابات رونق گرفته و اقتدار و امنیت کشور تضمین می‌گردد.
3. شرکت در انتخابات به عنوان راهی برای انتخاب افراد صالح و کاردان به مثابه یک تکلیف و وظیفه عمومی قلمداد می‌گردد.
4. اولویت استفاده از ظرفیت‌های مردمی برای حل مشکلات سیاسی، اقتصادی و نظامی و پیشبرد اهداف نظام اهمیت دارد.

راهکارها: آنچه که از تحلیل مضامین فوق به دست می‌آید، این است که در موضوع مشارکت اجتماعی، توجه به چند مسئله از تدابیر و راهکارهای صحیح ارتقای سرمایه اجتماعی به واسطه «مشارکت اجتماعی» به شمار می‌آید؛ نخست: نهادهای نظارتی می‌توانند با مدیریتی صحیح نسبت به گسترش و دسترسی فضای مجازی، مسیر اعتمادسازی و افزایش انگیزه مردم جهت مشارکت را بالا ببرند. دوم: قطعاً بهترین راهبرد جهت مشارکت مردم در عرصه‌های گوناگون جامعه در کشور، استفاده از ظرفیت‌ها و توانایی‌های مردمی است که می‌بایست مورد توجه همه مسئولین قرار گیرد. سوم: حضور به هنگام و مؤثر مردم در صحنه‌های حساس و حیاتی ک

فهرست منابع

درخشه، جلال؛ ردادی، محسن (1390)، «کژکارکردهای سرمایة اجتماعی و نقش دین در بهبود آن»، جستارهای سیاسی معاصر. سال 2. ش 1. 73-94.

ذوالفقاری، اکبر (1401)، «رابطة مؤلفه های سرمایة اجتماعی با مشارکت سیاسی: فراتحلیل 1387 تا 1399»، مدیریت سرمایه اجتماعی،دوره 9، شماره 2.

ردادی، محسن. (1394). «تحلیل مضمون اعتماد در اندیشه آیت الله خامنه‌ای»، جستارهای سیاسی معاصر. سال 6. ش 3.  53-72.

شیخ‌زاده، محمد و همکاران. (1390). «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی»،  اندیشه مدیریت راهبرردی. دوره 5. ش 2. 151-198.

عقیلی، سیدوحید و باستی حمداله (1389)، «موانع مشارکت اجتماعی و راه های تقویت آن در رادیو»، پژوهش‌های ارتباطی، شماره 64.

فیروزآبادی، احمد و سلطان زاده، محمد (1398)، دین و سرمایه اجتماعی؛ واکاوی ظرفیت‌های موجود در مسیر الگوی پیشرفت، تهران: مرکز الگوی ایرانی- اسلامی پیشرفت.

کمالی، یحیی. (1397). «روش شناسی تحلیل مضمون و کاربرد آن در مطالعات سیاستگذاری عمومی»، سیاست‌گذاری عمومی. دوره 4. ش 2. 189-208.

نصراللهی، زهرا و همکاران. (1395). «سرمایه ا=جتماعی و مولفه های آن در اسلام»، اقتصاد و بانکداری اسلامی. دوره 4. ش 13. 21-38.

نظرپور، محمدنقی و منتظری مقدم، مصطفی (1389)، «سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی؛ مطالعه‌ای درباره مشارکت اجتماعی از منظر اسلام»، اقتصاد اسلامی، شماره 37.

Candland, Christopher Douglas (2000), Faith as Social Capital: Religion and Community Development in Southern Asia, Policy Sciences 33.

Lowndes, V. (2004), Religious involvement and social capital: Incompatible, invaluable or irrelevant? Proceedings of the launch conference of the Manchester Centre for Public Theology, ‘Religious Capital in Regenerating Communities’.

Schmid, Hansjörg and Sheikhzadegan, Amir (2022), Exploring Islamic Social  Work Between Community and the Common Good, Muslims in Global Societies Series, Volume 9.

Smidt, Corwin (2003), Religion as Social Capital, Texas: Baylor University Press.

Nan Lin, J. (2008), Social capital and civic action: A network-based approach, Social Science Research, 37 (1).

Guomundsson, gestur and Mikiewicz, Piotr. (2012). The concept of social capital and its usage in educational studies. STUDIA EDUKACYJNE NR 22.

Bhandar, Humnath and Yasunobu, Kumi. (2009). “What Is Social Capital? A Comprehensive Review of the Concept.” Asian Journal of Social Science. Volume 37. Number 3.

Malik, Maszlee and Mat, Hamidah. (2014). “Pious Approach to Development: Social Capital And Pertubuhan Jamaah Islah Malaysia (JIM).” World Journal of Islamic History and Civilization. 4 (3).

Claridge, T. (2018). “Introduction to Social Capital Theory.” Social Capital research. SOCAP101.

Lin, N. (2001). Social Capital: A Theory of Social Structure and Action. Cambridge: Cambridge University Press.

Çalışkan, adnan  and ezilmez, bilal (2021), a theoretical review on social capital theory, Hitit Journal of Economics and Politics, Volume:1, Issue:1.

Motkuri, Venkatanarayana (2018), Some Notes on the Concept of Social Capital: A Review of Perspectives, Definitions and Measurement, Freelance Research Consultant at Hyderabad (India).

World Bank. (2011). “What is social capital?, available.” https://documents1.worldbank.org/curated/en/663341468174869302/pdf/multi-page.pdf.

Fine, Ben (2010), Theories of social capital: Researchers behaving badly, Political Economy and Development, Pluto Press, London.

Guðmundsson, gestur and Mikiewicz, Piotr (2012), The concept of social capital and its usage in educational studies, STUDIA EDUKACYJNE NR 22.

Putnam, R.  (2000), Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon and Schuster.

Yari, Shoeyb and Shalchi, Vahid. (2021). “Investigating the Impact of Social Capital on the Promotion of Soft Power in the Sacred Defense.” Journal of Contemporary Research on Islamic Revolution. Volume. 3. No. 9.

Putnam, Robert D. et al (1993), Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton university press.

Radu, Bogdan Mihai et al (2019), Social Capital and Religion across Different Contexts: A Critical Discussion on the Potential of Churches and Religious Organizations to Create Social Capital. Annals of the University of Bucharest / Political science series, 21(1-2).

|||

[1]. نویسنده مسئول: دکترای مطالعات انقلاب اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران                            Eftekhari.hosseyn@ut.ac.ir

[2]. استاد، گروه معارف، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران