الگوی روابط عاطفی – جنسی همسران مبتنی بر آیات قرآن و روایات: یک پژوهش کیفی

الگوی روابط عاطفی – جنسی همسران مبتنی بر آیات قرآن و روایات:

یک پژوهش کیفی

علی بیات^[1] | احد امیدی ^[2] | حمید رفیعی هنر ^[3]

چکیده

روابط عاطفی- جنسی از مهم‌ترین عوامل رضایت در زندگی زناشویی است. پژوهش حاضر، با هدف تدوین الگوی روابط عاطفی- جنسی همسران بر اساس آیات و روایات انجام شد. روش این پژوهش، به لحاظ هدف بنیادی و به لحاظ رویکرد روش کیفی داده بنیاد است. جامعه متنی پژوهش، تمام مستندات روایی و قرآنی نرم افزار جامعه الاحادیث است که در گام نخست از طریق نمونه‌گیری هدفمند و بر اساس اصل اشباع  400 مستند و سپس در ضمن دو مرحله غربالگری تعداد 236 مستند روایی- قرآنی برای تجزیه و تحلیل انتخاب شد. داده‌ها‌ از طریق نرم‌افزار MAXQDA و در سه مرحله باز، محوری و انتخابی کدگذاری شدند. تجزیه و تحلیل داده‌ها، منتهی به شناسایی 333 کد باز، 28 کد محوری و سرانجام 8 مولفه اساسی و 3 بعد گردید. در پایان، داده‌ها بر اساس دو معیار «حق-وظیفه» و «مطلوبیت-ارزش» طبقه‌بندی شدند. اعتبارسنجی یافته‌ها از سه روش «ضریب شاخص روایی محتوا (CVI)»، «شاخص نسبت روایی محتوا (CVR)»، و  «شاخص کارآمدی»؛ توسط 6 متخصص علوم انسانی و روان‌شناسی انجام و تایید شد. یافته‌های این پژوهش نشان داد، الگوی رابطه عاطفی- جنسی متشکل از شرایط زمینه‌ساز، بعد هسته‌ای و برون‌داد است. مولفه‌های این الگو شامل تعاملات کلامی- عاطفی، نگاه متعالی، مهار و مدیریت، دانش جنسی، عشق‌بازی، عرضه، تلاش برای کامیابی و سعادت عاطفی- جنسی است.نتایج این تحقیق در مداخلات آموزشی به دختران و پسران متقاضی ازدواج و مداخلات درمانی برای زوجین با مشکلات مربوط به روابط عاطفی- جنسی موثر است.

کلیدواژه‌‌ها: روابط عاطفی- جنسی، نظریه داده بنیاد، الگوی مفهومی، آیات و روایات.

.[1] نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

                                                                                                                                    abayat@rihu.ac.ir

.[2] دانشجوی دکتری، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، قم، ایران..

[3]. استادیار، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

مقدمه

روش پژوهش

روش این پژوهش به لحاظ رویکرد کیفی و از نوع روش داده بنیاد^[1] است. همچنین، از روش توصیفی زمینه‌یابی^[2] برای بررسی روایی محتوایی الگو استفاده شد. ابتدا برای استخراج  جملات توصیفی-تبینی مرتبط با موضوع پژوهش از کلید واژه‌هایی مانند نکاح، جماع، مباشرت، مقاربت، مضاجعت، مواقعت، لمس، فروج، وطی، شهوت، افضاء، رفث، اتیان استفاده شد. بدین منظور هر یک از واژه‌های فوق از طریق نرم افزار جامع التفاسیر و جامع الاحادیث جستجو شد. روایات و آیات حاصل بالغ بر 400 مستند دینی بود که به وسیله نمونه‌گیری هدفمند و بر اساس اصل اشباع اختیار و مورد مطالعه و غربال قرار گرفتند. مرحله بعد از دو گام تشکیل گردید: در گام نخست، مجموعه روایات و آیات استخراج شده بر اساس «ضعف کتاب» غربال شدند؛ به این صورت که مطابق با معیار درجه‌بندی کتب روایی توسط طباطبایی(1390)، منابع روایی تحقیق از کتب درجه «الف» و «ب»؛ انتخاب شده‌‌اند. آثار ماثور از ائمه علیهم السلام و علما تا سده پنج هجری ازجمله شیخ کلینی، صدوق، مفید، طوسی و طبرسی از منابع درجه الف و ب به شمار می‌آیند(طباطبایی، 1390). البته در برخی موارد از روایات منقول در کتب درجه «ج» نیز به‌عنوان مؤیّد روایات «الف» و «ب» استفاده شد. در گام دوم، غربال از طریق ملاک «عدم ارتباط مفهومی با الگوی عاطفی- جنسی» صورت گرفت؛ به این صورت که هر مستندی که در مرحله اول با جستجوی واژه‌های مورد نظر انتخاب شده، اما برای تدوین الگوی مورد نظر کاربردی نداشته و شاید بیشتر جنبه فقهی و حقوقی و به طور کلی غیرروان‌شناختی داشت، حذف گردید. همچنین، در این گام روایات با مفاهیم تکراری نیز از چرخه تحلیل حذف شدند که در نهایت 236 مستند وارد تجزیه و تحلیل گردید.

تحلیل مستندات با روش داده بنیاد (محمدپور، 1398) در ضمن سه مرحله کدگذاری باز^[3]، محوری^[4] و انتخابی^[5] با استفاده از نرم افزار MAXQDA انجام شد. کدهای باز، بدون در نظر گرفتن روابط هر بخش از متن که حاکی از معنایی مرتبط با موضوع است، تعلق می‌گیرد. کدگذاری محوری نتیجه مقایسه کدهای مراحل قبل با یکدیگر، ادغام کدهای مشابه و مرتبط و در نهایت انتخاب عنوان مناسب است. در کدگذاری انتخابی  کدهای ایجاد شده پالایش یا حذف، و در نهایت چارچوب نظری پدیدار می‌شود.( استراوس^[6] و کوربین^[7]، 1990). بر این اساس، تعداد 333 کد باز، 28 کد محوری و سرانجام 8 مولفه اساسی و سه بعد شرایطی، هسته‌ای و برون‌داد حاصل شد.

در مرحله چهارم «روایی محتوایی» این الگو بررسی شد. جامعه آماری این بخش را کارشناسان خبره‌ای که در حیطه فهم و استنباط منابع اسلامی و رشته روان‌شناسی آگاه و نسبتاً در یک سطح باشند، تشکیل می­دهد. بدین منظور کارشناسان این پژوهش در تحصیلات حوزوی در سطوح سوم یا چهارم مشغول تحصیل یا فارغ‌التحصیل بودند، و در تحصیلات دانشگاهی روا‌ن‌شناسی دارای مدرک تخصصی دکترا یا در حال تدوین پایان‌نامه دکتری بودند. براین‌اساس، تعداد 6 متخصص علوم دین و روان‌شناسی از طریق نمونه‌گیری هدفمند و گلوله برفی انتخاب شدند. کارشناسان مذکور از سه مرکز علمی دانشگاه قرآن و حدیث، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، و موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره هستند. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی گروه نمونه در جدول 1نشان داده شده است.

جدول1: ویژگی‌های جمعیت‌شناختی گروه نمونه در بررسی روایی محتوایی(6n=)

سرانجام، برای اطمینان‌پذیری و بررسی روایی محتوایی داده‌های مربوط به نظر کارشناسان مطابق آنچه شولتز^[8] و همکاران (2020) بیان کرده‌اند، از «ضریب شاخص روایی محتوا^[9] (CVI)» و «شاخص نسبت روایی محتوا^[10] (CVR)» و مطابق مدل پیشنهادی شجاعی (1399) از شاخصه «کارآمدی» استفاده شد. در شاخص روایی محتوا ضمن یک لیکرت چهار درجه‌ای از کارشناس خواسته تا میزان مطابقت هر یافته را با مستندات بیان کند. در شاخص نسبت روایی محتوا ضمن یک لیکرت سه درجه‌ای از آن‌ها خواسته شد تا ضرورت یا عدم ضرورت هر یافته را با مستندات روایی- قرآنی ابراز کنند. جهت محاسبه شاخص روایی محتوا، تعداد کارشناسانی که نمره 3 و 4 داده‌اند بر تعداد کل کارشناسان تقسیم می‌شود. حداقل مقدار قابل قبول برای شاخص CVI برابر با 79/. است و با توجه به اینکه تعداد کارشناسان برابر با 6 است، حداقل مقدار قابل قبول برای شاخص CVR برابر با 99/. است (شولتز و همکاران، 2020). بنابراین، اگر شاخص CVI یک مؤلفه کمتر از 79/0 و شاخص CVR آن کمتر از 99/0 باشد، آن مولفه باید حذف شود. کارآمدی یافته‌های این پژوهش در روان‌شناسی از طریق 10 سوال پیرامون چهار مولفه شامل «کاربردپذیری»، «قابلیت اعتماد»، «اصالت و اعتبار»، و «نوآوری» مشخص شد. سرانجام، الگوی نهایی رابطه عاطفی- جنسی ترسیم شد.

یافته‌ها

نخستین سوال این پژوهش چیستی الگوی رابطه عاطفی-جنسی مبتنی بر منابع دینی بود. برای پاسخ به این پرسش در گام نخست مستندات مربوط به روابط عاطفی-جنسی کدگذاری شد. به علت حجم گسترده جداول کدگذاری باز در این بخش تنها جداول کدگذاری محوری و انتخاب همراه با شماره کدهای باز ارائه می‌شود. نتایج حاصل از کدگذاری باز در جدول 2 نمایش داده شده است.

جدول 2: کدگذاری محوری و انتخابی  مستندات روایی و قرآنی مرتبط با رابطه عاطفی-جنسی همسران

همان‌طور که جدول (3) نشان می‌دهد این الگو از 3 بعد اساسی، 8 مولفه، 28 کد محوری و 79 کد باز تشکیل شده است. دومین گام برای طراحی الگوی روابط عاطفی-جنسی همسران، اعتبارسنجی مولفه‌ها و ابعاد حاضل شده در مرحله قبل است. در مرحله اعتبارسنجی، برای حصول اطمینان از «روایی محتوایی» و «کارآمدی» یافته‌ها از دیدگاه 6 کارشناس متخصص علوم دینی و روان‌شناسی استفاده شد که نتایج آن در جدول 3 نمایش داده شده است.

جدول 3: شاخص روایی محتوایی و کارآمدی الگوی رابطه عاطفی-جنسی بر اساس منابع اسلامی

همان‌طور که جدول فوق نشان می‌دهد هر 8 مولفه از شاخص روایی محتوا و شاخصی نسبت روایی مطلوب برخوردار است؛ به طوری که شاخص CVI هر یک از مولفه‌ها 83/0 و بالاتر بوده و میانگین کل شاخص روایی محتوایی برابر با 91/0 است. همچنین، شاخص CVR  هر یک از مولفه‌ها و میانگین کل برابر با 1 است. شاخص کارآمدی همه مولفه‌ها به جز «عرضه» توسط یک کارشناس، نمره کامل دریافت کرد.

سرانجام پس از تایید مولفه‌ها و ابعاد توسط کارشناسان، در شکل (1) الگوی رابطه عاطفی- جنسی همسران ترسیم شد. همان‌طور که مشاهده می‌شود این الگو از سه بعد اساسی تشکیل شده است. بعد نخست خود دارای دو مقوله «پیش‌آمادگی» و «آمادگی» است که در هر یک مولفه‌های اساسی آن قرار گرفته است. هسته‌ اصلی این الگو در وسط قرار گرفته که خود شامل سه مولفه اساسی عرضه، عشق‌بازی و تلاش برای کامیابی است. در صورت ضمیمه شدن این سه مولفه به شرایط زمینه‌ای، مولفه سعادت عاطفی- جنسی شکل خواهد گرفت. پیامد این الگو افزایش صمیمت، آرامش جسمی- روانی، رشد معنوی، پیشگیری از انحراف، فرزندآوری و فرزندپروی سالم و صحیح است.

شکل 1: الگوی رابطه عاطفی- جنسی همسران بر اساس منابع دینی

بحث و نتیجه‌گیری

هدف از پژوهش حاضر، تدوین الگوی رابطه عاطفی- جنسی بر اساس منابع اسلامی بود. این الگو از سه بعد شرایطی، هسته‌ای و برون داد و هشت مولفه تعاملات کلامی-عاطفی همسران، نگاه متعالی، مهار و مدیریت، دانش جنسی، عرضه، عشق‌بازی، تلاش برای کامیابی و سعادت عاطفی- جنسی تشکیل شده است. برخی از مولفه‌های این الگو ازجمله دانش جنسی، عرض و عشق‌بازی با مراحل عمدتا فیزیولوژیک مدل مسترز و جانسون (1975)، شامل میل، برانگیختگی،ارگاسم و فرونشینی مطابق است، اما مولفه‌هایی همچون نگاه متعالی، مهار و سعادت و توجه به تعاملات روان‌شناختی در این رابطه خاص الگوی اسلامی است. همان‌طور که رسولی و همکاران (1399) و رودیگز و لوپز (2017) به این کاستی‌ها اشاره کرده‌اند. علاوه بر این، تفاوت اساسی این الگو در مقایسه با الگوهای غربی از قبیل مسترز و جانسون، الگوی (PLISSIT)، (TPB)، (IMB)، این است که منابع دینی به این رابطه نگاه متعالی دارد؛ به گونه که سعی می‌کند ابتدا نوع نگرش و اقدام همسران به این مسئله را با رابطه معنوی پیوند داده و نه‌تنها نگاه حیوانی یا منفعلانه به آن نداشته باشد، بلکه همان‌طور که پیامدها نیز حاکی است، این رابطه را متعالی تلقی کند. مهار و مدیریت نیز یکی دیگر از مولفه‌های متمایز این الگو است که همچون نخ تسبیحی از پیش‌آمادگی، آمادگی و در بعد هسته‌ای تلاش می‌کند این رفتار را به سمت اهداف پایدار و متعالی جهت‌دهی کرده و با وضع قوانین و اصول برای آمیزش، خودمهارگری همسران را تقویت کند.

یافته‌های این پژوهش با مولفه‌های تحقیق بنیانی و همکاران (1399) و فیروزیان و همکاران (1398) نیز همخوان است، با این تفاوت که در این الگو طبقه‌بندی روایات و مولفه‌ها بر اساس دو معیار حق-وظیفه و مطلوبیت-ارزش انجام شد که بسته به مراجعین (برای نمونه دختران و پسرانی که سابقه رابطه جنسی نداشته‌اند؛ زوجینی که با مشکلات اساسی در این حوزه مواجه‌اند؛ و زوجینی که صرفا قصد ارتقاء روابط جنسی دارند) و توجه آنان به دو ملاک «حق-وظیفه» و «مطلوب-ارزش»، بسته‌های آموزشی متفاوت و متناسب طراحی خواهد شد.

برای تبیین الگوی حاضر نخستین بعد، شرایط زمینه‌ساز با دو بخش «پیش آمادگی‌» و «آمادگی» است. پیش آمادگی، مجموعه‌ای از باور، عواطف، رفتار و مهارت‌ها در دو سطح حق-وظیفه و ارزش- مطلوبیت است که وجود و تقویت آن‌ها به صورت پیوسته در زندگی زناشویی برای رسیدن به رابطه جنسی سعادتگرایانه لازم بوده، اما کافی نیست. پیش‌آمادگی تنها شامل «تعاملات عاطفی-رفتاری» است که خود از سه خرده مولفه تعاملات مشترک و تعاملات اختصاصی هر یک از مردان و زنان نسبت به شریک جنسی تشکیل شده است.

از ارزش‌های مطلوبِ زمینه‌ساز میان زن و مرد در حوزه تعاملات رفتاری-عاطفی رعایت انصاف، بهداشت، آراستگی، هدیه و نیک‌برخوردی است. در آموزه‌های متعددی گفتار نیک (ابن بابویه، 1376: 2) و پرهیز از منت (طبرسی، 1370: 202)، سرزنش(لیثی واسطی، 1376: 22) و بددهنی (ابن‌شعبه حرانی، 1404: 320)؛ خوش اخلاقی (مجلسی، 1403، ج 75: 237) و خوش‌رویی (کلینی، 1407، ج 6: 6)؛ اظهار عشق و محبت (کلینی، 1407، ج 5: 569) و دلجویی از همسر از طریق عذرخواهی هنگام خطا (نوری، 1408، ج 14: 161)، به عنوان شرایط زمینه‌ساز رابطه عاطفی تحت عنوان «نیک برخوردی» تنظیم شد. بهداشت یکی دیگر از کدهای باز این مطالعه است که دارای دو بخش پیشینی و پسینی است. پیش از رابطه مطلوب است همسران نسبت به بهداشت شخصی به‌ویژه لباس (ابن بابویه، 1376: 157)، مو (طبرسی، 1370: 236) و دهان (پاینده، 1382: 226)، اهتمام ورزند. همچنین، پس از کامیابی همسران توجه عاطفی خود را برای لحظاتی ادامه داده (کلینی، 1407، ج 5: 497)، برای نظافت از وسایل جداگانه استفاده کنند (ابن بابویه، 1413، ج 3: 552)، برای مدتی به پهلوی راست دراز کشیده، ادرار و پس از آن غسل کرده و در پایان از نوشیدنی‌ عسل میل کنند (مجلسی، 1403، ج 59: 327).

از ارزش‌های مطلوبِ زمینه‌ساز ویژه مردان عفت‌ورزی، تکریم و توسعه نسبت به همسر است. از یک سو، عفت پیشه نکردن مردان، سبب از بین رفتن لذت و شیرینی همسر (طبرسی، 1370: 238) و از سوی دیگر برای اینکه زن بتواند کانون آرامش در زندگی باشد به تکریم و احترام گذاشتن به آن‌ها توصیه شده است (ابن بابویه، 1413، ج 2: 621). بر همین اساس، از تنبیه آنان نهی شده (طبرسی، 1370: 218)  و به عنوان یکی از عوامل شرایطیِ مخرب رابطه جنسی تلقی شده است (کلینی، 1407، ج 5: 509). نه‌تنها آموزه‌های دین تنبیه و آزار همسر را نکوهیده است، بلکه با سفارش به تامین مخارج (شیخ حر عاملی، 1409، ج 15: 175)، نسپردن کارهای سنگین و خارج از توان به وی (فیض کاشانی، 1420، ج 22: 800)، همراهی (ابن شعبه حرانی، 1404: 323) و  توسعه زندگی و در نتیجه ایجاد حال نیک، آسایش خاطر و زیبایی همسر به دنبال فراهم کردن شرایط یک رابطه عاطفی- جنسی لذت‌بخش است. در مقابل، مطلوب است زنان نسبت به مردان خویش به‌طور پیوسته عشق‌وزی کرده (مجلسی، 1403، ج 75: 237)، نسبت به رفتار و گفتار مرد انعطاف‌پذیر بوده (کلینی، 1407، ج 5: 324)، در مواجهه با نیکی‌ها قدردانی (مفید، 1413: 339) و در مواجهه با شرایط ناخوشایند توانایی گذشت داشته باشند (بروجردی، 1386، ج 25: 144).

آمادگی آن دسته از مولفه‌هایی است که دستیابی و افزایش آن‌ها از پیش از شروع زندگی مشترک، پس از آن در طول زندگی تا پایان رابطه جنسی و روابط پس از آن برای تامین رابطه‌ای سعادت‌گرا لازم و کافی است. این مولفه در سه طبقه «نگاه متعالی به رابطه جنسی- عاطفی»، «مهارت امیال و مدیریت» و «دانش جنسی» خلاصه شد. «نگاه متعالی»، از دو کد محوری «انگیزه خداسو» و «رفتار خداسو» تشکیل شده است. انگیزه خداسو نشانگر این است که الگوی ارتباط جنسی همسران بر اساس منابع اصلی، کشش جنسی به همسر و آمیزش با وی را نه تنها غریزه حیوانی صرف نمی‌داند (ابن بابویه، 1413، ج 3: 380)، بلکه آن‌ را جزئی از دین (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 107)؛ عملی مطلوب نزد ملائکه (کلینی، 1407، ج 5: 49)، جهاد در راه خدا، ذوب‌کننده گناه (کلینی، 1407، ج 5: 496) و جلوه‌ای از بهشت (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 23)، تلقی کرده و برای این عمل پاداش معنوی و اخروی قرار داده است (کلینی، 1407، ج 5: 495). «رفتار خداسو» به معنای این است که علاوه بر مطلوبیت ملاحظه خداوند و نقش وی در بهبود و نگرش همسران به این کنش، مطلوب است همسران در هنگام رابطه با اهتمام به رفتارهایی ازجمله استعاذه به خداوند از شیطان (کلینی، 1407، ج 3: 482)، ذکر خداوند (ابن بابویه، 1413، ج 3: 404)، طهارت باطنی شامل وضو (شیخ حر عاملی، 1409، ج 1: 386) و نداشتن عذرشرعی (طبرسی، 1370: 234)، از یاد خداوند غافل نشوند. بنابراین، مستندات دینی تاکید دارد آدمی این عمل را صرفا به عنوان یک غریزه یا عمل حیوانی انجام ندهد، بلکه آن را به عنوان مقدمه‌‌ و در مسیر حرکت به سمت خداوند مورد ملاحظه قرار دهد.

مهار و مدیریت به عنوان دومین مولفه آمادگی از جنبه‌های متمایزکننده این الگو است. مهار از 5 کد محوری تشکیل شده است. کنترل عاطفی نخستین زیر مولفه، مهارت و مدیریت است. روایات این باب یکی از مسائل  اصلی را پاکدامنی زنان می‌داند که در یک آموزه خودمهارگری همسر(کلینی، 1407، ج‏5: 495)  و در آموزه دیگر عفت‌ورزی دیگران نسبت به همسر (کلینی، 1407، ج‏5: 365)، را به عنوان مشکل مطرح کرده است و عامل پیش‌گیرانه در هر دو مسئله را «خودمهارگری خودِ مرد» می‌داند. از سوی دیگر، زنان را به حیا و صبر (کلینی، 1407، ج‏5: 339)، در برابر امیال جنسی دعوت کرده است. علاوه بر این، به صورت جزئی‌تر با نهی مردان از آمیزش جنسی درحالی که فکر او مشغول زنی دیگری است (مفید، 1413: 133)، کنترل فکر را، و با توصیه زنان و مردان به صورت مشترک نسبت به بستن چشم و پس از آن حفظ پاکدامنی (نور، 30)؛ پرهیز از تکلم هنگام آمیزش (ابن بابویه، 1413، ج 3: 552)، یا حتی بازنگو نکردن روابط جنسی برای دیگران (طبرسی، 1370: 425)، کنترل رفتار را از عوامل موثر در خودمهارگری معرفی کرده است. چهارمین زیرمولفه مهار، کنترل مکانی است که از یکسو از بسترهایی همچون رو یا پشت به ‌قبله بودن (کلینی، 1407، ج‏5: 560)، پشت بام و تابش مستقیم خورشید، زیر درخت میوه‌دار، در هنگام سفر و با تاکید در راه و جاده (طبرسی، 1370: 211) و کشتی نهی شده است (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 138). از سوی دیگر شرایطی ازجمله پنهان بودن از دید دیگران (شیخ حر عاملی، 1414، ج 7: 138)، شنیده نشدن صدای همسران خصوصا نسبت به کودکان (کلینی، 1407، ج‏5: 500) و ایستاده نبودن هنگام جماع (طبرسی، 1370: 210) توصیه شده است. این آموزه‌ها حاکی از این نکته است که این الگو با وضع مطلوبیت‌های زمانی و مکانی شرایطی را برای تقویت مهارگری همسران فراهم می‌کند. خودمهارگری بیشتر خطاب به مردان صادر شده است، اما همان‌طور که شواهد نشان داد این مولفه تک سویه و صرفا خطاب به مردان نیست، بلکه ازجمله حقوق مشترک میان همسران است که احتمالا با توجه به ویژگی حیا در زنان و تقویت این صفت، حتی خطاب آموزه‌های دینی به صورت مستقیم به زنان صادر نشده است. به طور کلی ازجمله تفاوت‌های اساسی این الگو با سایر الگوها به ویژه الگوهای غربی رابطه عاطفی-جنسی همسران در مولفه مهار و مدیریت است. مطابق با آموزه‌هایی دینی یکی از مولفه‌های لازم برای رسیدن به سعادت عاطفی-جنسی کنترل میل جنسی است. به نظر می‌رسد مهار فکری- عاطفی-رفتاری هر یک از همسران نسبت به یکدیگر از حقوق لازم همسران و مهار زمانی و مکانی به جزء در برخی از موارد که به عنوان یک وظیفه دینی رعایت آن‌ها لازم است، جزء ارزش و مطلوبیت‌هایی است که رعایت آن‌ها سبب ارتقاء هر چه بهتر این رابطه است.

دانش جنسی آخرین مولفه آمادگی است که کسب این دانش پیش از ازدواج، ارتقاء آن در طول زندگی و عملی کردن این دانش در سراسر رابطه عاطفی- جنسی لازم است. همان‌گونه که این پژوهش در نامگذاری الگو از رابطه عاطفی- جنسی استفاده کرد و جدا کردن رابطه جنسی از عاطفی را غیرممکن می‌داند، آموزه‌های دینی با شمردن مراحلی پیش از جماع از جمله لبخند زدن به روی همسر و در آغوش گرفتن و پس از آن آمیزش به صورت غیرمستقیم به فرآیندی بودن این رفتار اشاره می‌کند. شاهد اینکه سایر الگوهای رابطه جنسی (PLISSIT)، (پاشا و بختیاری (1398)، فیروزیان و همکاران (1398)، بنیانی و همکاران (1398)، فرآیند چند مرحله‌ای بودن آن را تاکید می‌کنند. زیر مولفه دوم، سوم، و چهارم دانش جنسی به ترتیب از حقوق-وظایف مرد نسبت به همسر، بالعکس و حق-وظیفه مشترک است؛ به این صورت که حق زن است از قبل برای یک رابطه جنسی آماده و وظیفه مرد است که این آمادگی را فراهم کند، از سوی دیگر حق مرد است که هنگام نیاز و تحریک از همسر خویش بهره برده و وظیفه زن است که او را همراهی کند و در پایان از حقوق مشترک زن و مرد نسبت به یکدیگر این است که با قیودی از تمام اعضای بدن یکدیگر لذت ببرند. در آماده ‌سازی ابتدا تاکید بر این که همسر شرایط روحی-روانی مساعد را داشته باشد. علاوه بر این، سیستم زیستی-عاطفی زنان به گونه‌ای است که خداوند مردان را از رابطه بدون ملاعبه و عشق‌ورزی نهی کرده است (مجلسی، 1403، ج 72: 447)، از آن به جفای مرد به همسر یاد کرده (شیخ حر عاملی، 1409، ج 12: 145) و آن را یکی از سرگرمی‌های حق (ابن بابویه، 1362، ج 1: 161)، دانسته است.

بنابراین، تحصیل این آمادگی زمان‌بر بوده و نیازمند این است که همسر علاوه بر حذف برخی از واکنش‌های آزاردهنده، نسبت به برآورده کردن این نیاز فعال باشد. در مرحله بعد، تاکید بر این است که زنان نیز هنگام احساس نیاز مرد و تحریک با وی همراهی کنند؛ به‌گونه‌ای که ایام حیض زنان (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 326)، حتی اتمام ایام عادت قبل از غسل (کلینی، 1407، ج 5: 540)، فرزند (کلینی، 1407، ج 6: 41)، عبادت (کلینی، 1407، ج 5: 494) و ماه رمضان (بقره، 187)، نباید مانع و بهانه‌ای در این مسیر باشد، مگر اینکه مانعی شرعی یا جدی (طبرسی، 1370: 215) وجود داشته باشد. بر همین اساس، پیرامون فراوانی این رابطه معیار اصلی نیاز و تحریک است؛ به‌گونه‌ای که اولا این نیاز، به میل شدید (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 110)، قید خورده و ثانیا از آمیزش بدون عاطفه و هیجانی شدید جنسی (مجلسی، 1403، ج 59: 261)، نهی شده است. البته در روایتی حد ترک رابطه 4 ماه تعریف شده است (کلینی، 1407 ج 6: 113). همچنین دو دسته روایت متناقض مبنی بر زیاد همبستر شدن از یک سو (کلینی، 1407 ج 5،: 320 ) و نهی از آمیزش زیاد از سوی دیگر(ابن بابویه، 1378، ج 2: 38)، وجود دارد که به نظر می‌رسد وجه جمع میان این دو روایت، همان میل شدید جنسی است؛ به این صورت که مادامی که نیاز شدید عاطفی-هیجانی دوسویه باشد، روابط جنسی مطلوب است، اما مادامی که میل و نیاز شدیدی ایجاد نشده، از آمیزش نهی شده است. کنار هم قرار گرفتن این دو خرده مولفه حاکی از آن است که هر یک از همسران پیوسته برای رفع نیاز جنسی تلاش کرده و هماهنگ با یکدیگر باشند؛ به این صورت که مردان هنگام نیاز همسر را آماده و در نتیجه با خود همراه سازند. از سوی دیگر، زنان نیز با همراهی و عرضه به گونه‌ای شرایط را برای آماده‌سازی خویش در طول رابطه فراهم کنند.

هسته این الگو متشکل از سه مولفه «عرضه»، «عشق‌بازی» و «تلاش برای کامیابی» است. منظور از بعد هسته‌ای رفتارهایی است که همسران از لحظه‌ای که قصد چنین رابطه‌ای را دارند، آغاز و تا رسیدن به اوج لذت جنسی ادامه می‌یابد. این رفتارها بیشتر جنبه ارزش- مطلوبیت دارد. چنانچه گذشت هر یک از همسران هنگام میل به رابطه می‌تواند با بررسی آمادگی‌ها این میل را ابراز کند، اما از آموزه‌های دینی اینگونه برداشت می‌شود که ‌مطلوب است زن با ایجاد شرایط و رفع موانع (کلینی، 1407، ج 5: 324) خود را برای همسر عرضه کند. بر همین اساس، میل جنسی زن نسبت به همسر زینت تلقی شده و از زنان با هیجان جنسی بالا تمجید شده است (کلینی، 1407، ج 5: 324). ازجمله نقاط تفاوت الگوی دینی با الگوهای غربی این است که این عرضه بی‌قید و شرط باشد؛ به این صورت که از خوابیدن زن پیش از عرضه خویش بر همسر نهی شده (طبرسی، 1370: 238)، به عنوان حق لازم مرد بر زن شمرده شده (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 159) و در آموزه دیگر آمده است که شب یا روز لازم است زن خود را عرضه کند (شیخ حر عاملی، 1409، ج 14: 211). درباره چگونگی این عرضه به نمایش زیبایی‌ها (کلینی، 1407، ج 5: 508)، تن کردن لباس تحریک‌کننده (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 176)، استعمال بوی خوش (کلینی، 1407، ج 5: 508)، طنازی و تماس فیزیکی (طبرسی، 1370: 238) اشاره شده است. در مقابل عرضه، اگرچه هر یک از زن و مرد با فراهم کردن شرایط و رفع موانع، و لزوم توانایی ذاتی هر یک از همسران برای برقراری رابطه جنسی، مطلوب این است که مرد تلاش کند همسرش را به مرحله اوج لذت جنسی برساند. اگرچه آموزه‌های دینی در مقام بیان راه‌کار و جزئیات این مسئله نیست و یا به این دلیل که سوال‌کننده و خطابات بیشتر برای مردان صادر شده است، اما ابتدا با عنوان دادن «ناتوانی» به مردی که توان کامیابی از همسرش را ندارد و جواز فسخ و باطل کردن عقد ازدواج در صورت عدم توانایی هر یک از زن و مرد برای شروع رابطه یا به مرحله ارضاء رساندن همسر، اهمیت این مسئله به‌ویژه از سوی مرد را نشان داده است. این اهمیت تا جایی است که با اشاره به برخی از اسباب احتمالی نرسیدن زن به اوج لذت جنسی ازجمله امکان انزل زودهنگام مرد یا عدم توانایی مرد برای کامیابی همسر به ترتیب تکنیک کنترل- درنگ (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 118) و جواز استفاده از سایر اعضا برای کامیابی (کلینی، 1407، ج 5: 497) مشروط به رضایت و عدم آزار طرف مقابل را ارائه کرده است. بر این اساس، اگرچه در دو زیرمولفه عرضه و تلاش برای کامیابی نمی‌توان به صورت دقیق مشخص کرد حق- وظیفه چیست، اما به نظر می‌رسد اولین اصل برنامه‌ریزی و همراهی همسران است و در گام بعد، مطلوب عرضه زن و تلاش مرد برای کامیابی زن است.

از مهم‌ترین مولفه‌های هسته‌ای «عشق‌بازی» است که دو سویه و در سطح مطلوبیت طبقه‌بندی می‌شود. همان‌طور که گذشت، ملاعبه از انواع سرگرمی حق (کلینی، 1407، ج 5: 50) و آمیزش بدون ملاعبه جفای به همسر (بروجردی، 1386، ج 25: 428) است. از فواید ملاعبه، آماده‌سازی همسر، افزایش دهنده میل (بروجردی، 1386، ج 25: 426) و به طور کلی رساندن همسر به اوج لذت و بالتبع پیش‌گیری از انحراف جنسی خواهد بود (شیخ حر عاملی، 1409، ج 3: 559). درباره چگونگی آن به طمانینه و پرهیز از سرعت (کلینی، 1407، ج 5: 567)، شروع با بوسه (کلینی، 1407، ج 2: 186)، تحریک کلامی (کلینی، 1407، ج 5: 569) و در پایان، بازی با اندام‌های جنسی (مجلسی، 1403، ج 59: 327) اشاره شده است.

خروجی این الگو، «سعادت عاطفی- جنسی» است. این مولفه خود دارای 5 کد محوری شامل «افزایش صمیمیت همسران»، «آرامش جسمی- روانی»، «پیشگیری از انحراف»، «رشد معنوی»، و «فرزند سالم و تربیت صحیح» است. از پیامدهای میان‌فردی این الگو انس و مودت همسران (ابن‌بابویه، 1413، ج 3: 380)، سلامت جسمی- روانی (شیخ حر عاملی، 1409، ج 20: 118 )، شادابی (بروجردی، 1386، ج 25: 108) و آرامش است (مجلسی، 1403، ج 59: 264). از پیامدهای برون فردی آن پیش‌گیری از انحرافات فرازناشویی همسران (طبرسی، 1370: 212) و تربیت جنسی صحیح فرزندان (بروجردی، 1386، ج 25: 438)، خواهد بود. این الگو همچنین، پیامدهایی اجتماعی ازجمله ازدیاد نسل (مجلسی، 1403، ج 3: 79) و تولد فرزندان سالم، همراه با تربیت صحیح (کلینی، 1407، ج 5: 539) را به دنبال خواهد داشت. در پایان، این الگو در روابط همسران با خداوند سبب محبت فرزندان نسبت به اهل بیت علیهم‌السلام (مجلسی، 1403، ج 39: 264)، کسب رضایت خداوند (کلینی، 1407، ج 5: 496) و در واقع گونه‌ای از نزدیکی به خداوند (کلینی، 1407، ج 5: 495) در اثر اطاعت از دستورات او است.

اگرچه تلاش شد مستندات روایی این تحقیق در دو مرحله غربال شوند، اما سلسله اسناد روایات مورد بررسی قرار نگرفت. همچنین، این پژوهش صرفا به ارائه الگوی مفهومی رابطه عاطفی- جنسی پرداخت و جای تحقیقاتی ازجمله ابزاری برای سنجش این الگو یا پروتکل‌های آموزشی- درمانی خالی است. بنابراین، پیشنهاد می‌شود جهت تکمیل و تداوم این تحقیق، سلسله اسناد روایی به کار رفته در ارائه الگو بررسی شود و مقیاس روابط عاطفی- جنسی برای اساس الگوی ارائه شده و طرح نمای آموزشی-درمانی آن طراحی و امکان سنجی گردد.

[1]. Grounded Theory

[2]. Survey

[3]. Open coding

[4]. Axial coding

[5]. Selective coding

[6]. Strauss, A.

[7]. Corbin, J.

[8]. Shultz, K. S.

[9]. Content validity index

[10]. Content validity ratio