Construction and validation of the Iranian "marital happiness" scale based on the local study of the components of a successful Iranian family

ساخت و اعتباریابی مقیاس ایرانی «خوشبختی زناشویی» مبتنی بر مطالعه بومی مؤلفه‌های خانواده موفق ایرانی

مجید یوسفی افراشته^[1] | مژگان حیاتی^[2]

چکیده

هدف اصلی پژوهش حاضر ساخت و اعتباریابی پرسشنامه خوشبختی زناشویی بود. روش این پژوهش آمیخته از نوع اکتشافی و جامعه آن شامل زوجین استان زنجان بودند. در بخش کیفی نمونه‌ای به روش هدفمند و به تعداد 41 نفر از زوجین موفق انتخاب شدند. در بخش کمی نمونه‌ای به روش دسترس و طبق فرمول کوکران به حجم 664 نفر انتخاب شد و اطلاعات لازم از آنها اخذ شد. برای جمع‌آوری اطلاعات از دو روش مصاحبه و پرسشنامه استفاده شد. در فاز کیفی ابتدا زوجین موفق با ارزیابی مصاحبه و شاخص‌های کمی خوشبختی شناسایی شدند و سپس پرسشنامه خوشبختی زناشویی بر اساس تحلیل مصاحبه­های انجام‌شده با زوجین موفق ساخته شد. در بخش کیفی چهار درون‌مایه کلی و سیزده عامل زیر بنایی را برای خوشبختی زوجین شامل زمینه مناسب (شامل سه طبقه خانواده­ها، آمادگی موقع ازدواج و منابع مالی)، باورهای سازگارانه(شامل سه طبقه انتظارات واقع‌بینانه، باور به درک و پذیرش و تعهد و نظارت بر تعهد)، رفتارهای تقویت­کننده رابطه (شامل پنج طبقه همراهی و فعالیت مشترک، مهارت­های ارتباطی، حل مساله، حمایت و مسئولیت‌پذیری) و احساس مثبت (شامل چهار طبقه هیجان‌خواهی، احساس مثبت، زیباپسندی و محبت) شناسایی شدند. اعتبار به سه شیوه آلفای کرونباخ، اعتبار مرکب و بازآزمایی بررسی شد که با توجه به مقادیر بالای 70/0 اعتبار کل ابزار و مؤلفه‌ها تائید شد. روایی محتوایی به دو شکل کیفی (مصاحبه با 12 متخصص حوزه خانواده) و کمی (با محاسبه دو شاخص CVR و CVI) ارزیابی و تائید شد. برای روایی ملاکی همبستگی نمره حاصل از پرسشنامه با ارزیابی یک مشاور خانواده برای 45 زوج در یک مقیاس 1 تا 10 محاسبه شد و 69/0 به‌دست آمد. روایی سازه با تحلیل عاملی تأییدی ارزیابی شد. رابطه تک تک سؤال‌ها با عامل زیربنایی خود دارای مقدار t بیشتر از 2 و لذا معنی‌دار بود. همچنین شاخص­های برازش از نتایج تحلیل عاملی تأییدی حمایت کردند. ابزار تهیه‌شده در این پژوهش می‌تواند در سنجش کارکردهای زوج ایرانی توسط مشاوران و برنامه ریزان به کار گرفته شود.

کلیدواژه‌‌ها: روان‌سنجی، خوشبختی زناشویی، پژوهش آمیخته.

مقدمه

خانواده به‌عنوان قدیمی­ترین و گسترده­ترین نهاد اجتماعی مهم­ترین دغدغه همه جوامع و متفکران بوده است. تأثیر متقابل خانواده و جامعه از ابتدایی­ترین دلایل برای اهمیت بخشی به نهاد خانواده است. طوری که خانواده سالم به بهبود کارکردهای اجتماعی منجر می‌شود. جامعه سالم و رو به کمال متشکل از خانواده­های سازگار و موفق است. امروزه جوامع مختلف به دنبال الگوهای بومی در زمینه تحکیم، بهبود و ارتقای سلامت خانواده هستند. برای مثال جامعه چین مشکلات زوجی را به‌عنوان یک مسأله اساسی و با فوریت مداخله تعریف کرده است (کائو، ژو و فانگ و فاین^[3]، 2017 و کائو، ژو، فانگ و فاین 2019). اتحادیه اروپا پژوهش­ها و برنامه­های دامنه‌داری را برای محافظت و ارتقای خانواده­های کشورهای تابعه ارائه کرده است (جاندوا، دیکسترا و امری^[4]، 2019). به همین صورت جامعه آمریکا نیز با مشاهده گسست­های خانوادگی و آسیب­های آن از جمله نارضایتی زوجی، طلاق عاطفی و خیانت زناشویی اقدام به پژوهش­های گسترده و فراهم‌سازی برنامه­های آموزشی و پیشگیرانه کرده است (کیکولت-گلیزر^[5]، 2018). در ایران نیز همان اندازه که آمارهای رسمی (سازمان ثبت احوال ایران، 1400) طلاق به نگرانی اجتماعی دامن می­زنند، نتایج پژوهشی نیز بر نیاز به برنامه­ریزی و اقدام مؤثر تأکید می­کنند (یوسفی افراشته و حیاتی، 1400). طبق گزارش سازمان ثبت احوال ایران (1400) نسبت طلاق‌ها به ازدواج‌های ثبت‌شده در سال 1398 به 30 درصد رسیده است. همچنین گزارش­های پژوهشی نیز از وجود و گسترش بحران­های به طلاق منجر نشده مثل تعارض­های زناشویی، طلاق عاطفی، خیانت زناشویی و گسست ارتباطی بین اعضای خانواده را پرده­برداری کرده­اند (یوسفی افراشته و حیاتی، 1400).

باچاند و کارون^[6] (2001) و فینچام، استنلی و بیچ^[7] (2007) در نقد گرایش پژوهشی غالب بر دو سبک مختلف پژوهش خانواده تأکید کرده­اند. سبک اول مطالعه آسیب شناسانه مشکلات زوجی و ارتباطی است. این پژوهش­ها با تمرکز بر مشکلات زوجی به مطالعه زوجین با تعارض زناشویی و متقاضی طلاق پرداخته­اند. دسته دوم پژوهش­ها که نادر انجام می­شوند مطالعه خانواده­ها و زوج­های موفق است تا ویژگی­های زندگی خوشبخت شناسایی شوند (فاطیما و اجمل^[8]، 2012 و تیموتی-اشپرینگر و جانسون^[9]، 2018). بیشتر پژوهش­های انجام‌شده ایرانی و خارجی از دسته اول هستند. در پژوهش­های دسته اول طول مدت یا دوام یک ارتباط زوجی مورد توجه است اما رویکرد دوم به کیفیت رابطه تأکید دارد که در آن به‌جای پرداختن به طلاق، طلاق عاطفی و تعارض زناشویی بر رضایت زناشویی، صمیمیت زناشویی یا کیفیت رابطه زناشویی تأکید می­شود (گرلاچ، دریبه و رینهارد^[10]، 2018).

در ارتباط با خانواده و رابطه زوجی موفق، خوشبخت یا پایدار تعدادی از پژوهش­های با رویکرد کمی به برخی از عوامل مرتبط اشاره کرده­اند. برای مثال اهمیت روابط عاطفی و صمیمیت (بلاچ، هاوس و لوینسون^[11]، 2014؛ گاتمن کاتز، هوون^[12]، 2013) تعهد زناشویی (شریسیا^[13]، 2014 و مک کرای^[14]، 2015)، مهارت‌های حل تعارض (عاجلی­لاهیجی، بهزادی پور و بشارت^[15]، 2016) در ازدواج مؤثر بیان شده است. همچنین از پژوهش­های ایرانی، پژوهش کرایی، خجسته مهر، سودانی و اصلانی (1395) نشان داد عواملی مثل ارتباطات، سبک حل تعارض، حمایت، توجه، احترام، قدردانی از هم، ویژگی­های شخصیتی، مسولیت­پذیری، صمیمیت، کیفیت رابطه جنسی، کیفیت زندگی مشترک، اوقات فراغت، همخوانی زوجین، انعطاف‌پذیری زوجین، تعهد و وفاداری، داشتن ارزش­ها و پیشینه ارزشی و فرهنگی مشابه، موارد مالی و شغلی بادوام یک ازدواج رابطه دارند. پژوهش کیفی نیمتز^[16] (2011) به استخراج دو مضمون اصلی منجر شد: نگرش­های مشترک در روابط زناشویی (تعهد، احترام و اخلاق) و اقدامات مشترک (تلاش برای رشد رابطه زناشویی). نتایج پژوهش کیفی فاطیما و اجمل (2012) شانزده عامل زیربنایی برای ازدواج خوشبخت کشف کردند که عبارت‌اند از: تشابه باورهای مذهبی، رضایت به ازدواج، مهارت‌های حل مسأله و سازش، عشق و توجه، درک متقابل و اعتماد، تفاوت سنی مناسب، صداقت و احترام، در میان گذاشتن، گذشت، اخلاق، سازش و ماندن به خاطر فرزندان، ساختار خانواده، تحصیلات، روابط مثبت با خانواده همسر. کالینز و پری^[17] (2015) ارتباطات را محور اصلی ازدواج موفق ذکر می­کنند و آن را خاستگاه اصلی دیگر ابعاد مثبت می­دانند. در پژوهش دیگری تیموتی-اشپرینگر و جانسون (2018) با رویکرد پدیدارشناسی نشان دادند پنج مضمون نگرش، عمل، فرزندان، نگاه به چالش­ها و مذهب زیربنای تجربه خوشبختی زوجین را تشکیل می­دهند. مدنیان، منصور و بن عمر^[18] (2013) در بررسی عوامل تعیین‌کننده رضایت زناشویی با مصاحبه نیمه ساختار یافته از 10 زوج ایرانی ساکن مالزی چهار مضمون اصلی را با عنوان موارد مالی، صمیمیت، ارتباطات و تربیت بچه‌ها استخراج کردند. از پژوهش­های ایرانی نیز کریمی­ثانی، احیایی، اسمعیلی و فلسفی نژاد (1392) پنج طبقه اصلی را برای ازدواج موفق گزارش کردند: عوامل ارتباطی، عوامل فردی و شخصیتی، عوامل خانوادگی، عوامل اخلاقی و معنوی و عوامل فرهنگی-اجتماعی. صادقی، فاتحی­زاده، احمدی، بهرامی و اعتمادی (1394) در جستجوی الگوی خانواده سالم با مراجعه به متخصصان بیست و یک درون‌مایه اصلی را گزارش کردند که تعداد بالایی محسوب می­شود. خجسته مهر و محمدی (1395) در جستجوی تجربه خوشبختی در ازدواج­های پایدار پنج مضمون اصلی به شرح احساس خوشبختی، عوامل معنوی و اخلاقی در خوشبختی، رفتارهای دیگران، رفتارهای مولد خوشبختی و ازدواج سازنده را گزارش دادند. محمدی، سحاقی، نیسی و صادقی نیا (1396) در ارائه مدلی از ازدواج خوشبخت شش عامل زیربنایی شامل شرایط ازدواج خوشبخت، خوشبختی در معنی احساس، عوامل معنوی و احساسی، رفتارهای منتج به خوشبختی، حضور دیگران و همسان بودن را برای آن ذکر کردند.

بر این اساس جهت سنجش و شناسایی مشکلات حوزه خانواده، پرسشنامه­های گوناگونی در دنیا و ایران بررسی روان‌سنجی و استفاده گسترده شده­اند. گرچه تاکنون ابزارهای زیادی برای بررسی مشکلات زناشویی طراحی شده است، اما اکثر آنها در زمینه و خاستگاه متفاوتی با فرهنگ ایران طراحی شده‌اند. هر چند در جامعه ایران نیز رواسازی و اعتباریابی شده‌اند اما ممکن است موارد مهمی از کارکرد خانواده ایرانی در این‌ها لحاظ نشده باشند. بعضی از این آزمون‌ها در ارزیابی زمینه‌های خاصی از عملکرد ازدواج موفق بوده‌اند، اما نتوانسته­اند ارزیابی کاملی از روابط موجود در ازدواج ارائه دهند. بعضی دیگر در پژوهش‌های مربوط به خانواده و ازدواج مفید و کارآمد بوده­اند، اما در کاربرد بالینی چندان موفق نبوده­اند (نرس^[19]، 1999، ترجمه شریفی و همکاران، ۱۳8۹). به‌علاوه بسط و گسترش دادن نتایج مطالعات در یک ساختار فرهنگی با آداب و رسوم مشخص به یک فرهنگ با ساختاری متفاوت دشوار است و علل موفقیت در پیوند­های زناشویی در هر فرهنگی خاص و متفاوت با فرهنگ دیگر است (فاطیماواجمل، ۲۰۱۲). بنابراین در تعمیم ابزارها باید فرهنگ و بافت جامعه را در نظر گرفت و این عامل مهم و ضروری است که رعایت شود (کرسول و کرسول^[20]، ۲۰۱7). بنابراین با توجه به ضرورت مطالعه خانواده ایرانی با ابزارهای برآمده از فرهنگ بومی هدف پژوهش حاضر عبارت از ساخت، اعتباریابی پرسشنامه خوشبختی زوجی در فرهنگ ایرانی است.

روش

روش این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه جمع‌آوری داده­ها آمیخته از نوع اکتشافی (کیفی-کمی) بود. ابتدا با رویکرد کیفی و روش کلایزی مؤلفه‌های خوشبختی با مطالعه خانواده های موفق شناسایی شد و سپس با رویکرد کمی و بر اساس آن ابزار سنجش برای آن ساخته شد. جامعه این پژوهش در فاز کیفی شامل زوجینی بود که به دنبال فراخوان پژوهشگر (در شبکه­های مجازی، کلاس‌ها و محیط دانشگاه­های زنجان و آزاد اسلامی واحد زنجان) خود را زوج خوشبخت معرفی کردند و حداقل 5 سال از زندگی مشترک آنها گذشته و حداقل دارای یک فرزند بودند و نمره آنها در آزمون رضایت زناشویی انریچ یک انحراف معیار بالای میانگین بود و همچنین مصاحبه مشاور خانواده با آنها خوشبختی آنها را تائید می‌کرد. از این جامعه به روش نمونه­گیری هدفمند و تا حد رسیدن به اشباع نظری به تعداد 41 زوج ادامه پیدا کرد. میانگین سنی همسران خانم 50/33 و همسران آقا 20/38 بود. اختلاف سنی از دو سال خانم بزرگ‌تر تا 13 سال آقا بزرگ‌تر را شامل می‌شد. زوجین مشارکت­کننده دارای 1 تا 3 فرزند بودند. 46 درصد این زوجین به سبک سنتی و 54 درصد با آشنایی خود وارد ازدواج شده بودند.10 نفر از همسران خانم دارای سطح تحصیلی دیپلم، 22 نفر کارشناسی، 8 نفر کارشناسی ارشد و 1 نفر با تحصیلات حوزوی بودند. پس از استخراج مؤلفه‌های کیفی در فاز دوم به ساخت و اعتباریابی ابزار سنجش اقدام شد. جامعه پژوهش در فاز دوم (کمی) شامل زوجین استان زنجان بود. با توجه به هدف ساخت و اعتباریابی ابزار برای گستردگی جامعه تلاش شد نمونه وسیع از گروه­های مختلف استان زنجان انتخاب شود. جهت تعیین حجم نمونه مناسب برای گردآوری داده­ها از فرمول کوکران (برای حجم جامعه نامشخص) و روش نمونه‌گیری در دسترس استفاده شد. طبق نتیجه این فرمول تعداد 384 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین شد. البته با توجه کاربست تحلیل عاملی اکتشافی، در اجرای آزمون­ها سعی شد تعداد بیشتری در نمونه مشارکت کنند. نمونه نهایی که آزمون­ها در مورد آنها اجرا شد بالغ بر 700 نفر بودند. اما به‌دلیل عدم بازگشت 25 مورد و مشکل‌دار بودن پاسخنامه 11 نفر در نهایت اطلاعات به‌دست‌آمده از 664 نفر وارد تحلیل شد.

به فراخور موضوع پژوهش که آمیخته است برای جمع‌آوری داده‌ها نیز از مصاحبه و پرسشنامه استفاده شد.

مصاحبه نیمه­ساختاریافته: برای جمع­آوری اطلاعات مورد نیاز در فاز کیفی از روش مصاحبه فردی نیمه­ساختاریافته تا رسیدن به حد اشباع نظری استفاده شد. با 41 زوج خوشبخت شناسایی شده مصاحبه انجام شد. البته تعداد مصاحبه‌ها بیشتر از تعداد مشارکت­کنندگان (به‌دلیل انجام مصاحبه تکمیلی از چند مشارکت‌کننده) بود. مصاحبه با طرح موضوع پژوهش و سؤال کلی در مورد «خوشبختی زوجی چیست» آغاز می‌شد و بر اساس پاسخ­های ارائه‌شده هدایت می­شد. سؤال‌های مصاحبه حول محور تجربه‌های خوشبختی، رفتارهای مثبت و رفتارهای منفی تنظیم شده بود. اولین سؤال به‌طور ثابت به این صورت بود که «به چه زوج­هایی می‌توان زوج خوشبخت گفت؟». در ادامه سؤال‌های بعدی مبتنی بر پاسخ‌های مشارکت­کننده پرسیده می‌شد مانند «چه رفتارهایی در مورد هم رعایت می­کنند و از چه رفتارهایی اجتناب می‌کنند؟». در پایان مصاحبه هم اگر سؤالی در جریان مصاحبه و مبتنی بر پاسخ‌های مشارکت­کننده پرسیده نشده بود طرح می‌شد. زمانی که مشارکت­کننده از موضوع اصلی فاصله می­گرفت با طرح جمله‌های هدایت­کننده مثل «به هدیه اشاره کردید، میشه بیشتر توضیح بدید؟» سعی می‌شد به موضوع اصلی هدایت شود. زمان هر مصاحبه 45 تا 70 دقیقه بود. مصاحبه‌ها ضبط و یا (در صورت حساسیت مشارکت­کننده) یادداشت­برداری می­شد.

فرم کوتاه پرسشنامه رضایت زناشویی انریچ (ENRICH-47): این پرسشنامه هم در بخش شناسایی زوجین موفق و هم در بررسی روایی همگرا استفاده شد. فرم کوتاه 47 سؤالی مقیاس رضایت زناشویی انریچ با هدف ارزیابی نقاط قوت و ضعف رابطه زناشویی توسط اولسون، فورنیر و دراکمن^[21] (1987) تهیه شد و در ایران توسط سلیمانیان (1373) به کار رفت و اعتباریابی شد. گویه­های این پرسشنامه در طیف لیکرت 5 درجه­ای از 1 (کاملاً مخالفم) تا 5 (کاملاً موافقم) درجه­بندی شده­اند. اعتبار این نسخه انریچ در پژوهش اولسون، فورنیر و دراکمن (1987) 92/0 و در پژوهش سلیمانیان (1373) 95/0 گزارش شده است. به علاوه روایی هم‌زمان این پرسشنامه در رابطه با نسخه اصلی توسط سلیمانیان (1373) 65/0 به‌دست آمد. اعتبار فرم کوتاه پرسشنامه رضایت زناشویی انریچدر پژوهش حاضر به روش آلفای کرونباخ 76/0 به‌دست آمد که مقدار مطلوبی است.

مقیاس صمیمیت زناشویی واکر و تامپسون (MIS): هدف از کاربرد این مقیاس در پژوهش حاضر بررسی روایی همگرا بود. این مقیاس با 17 سؤال به‌منظور ارزیابی سطح صمیمیت زوج­ها توسط واکر و تامپسون^[22] (1983) طراحی شده است و اعتبار آن در پژوهش­های ایرانی مختلفی تائید شده است. برای مثال در پژوهش اعتمادی و همکاران (1385) اعتبار این ابزار به شیوه آلفای کرونباخ 96/0 به‌دست آمد و روایی همگرای آن بر اساس همبستگی آن با پرسشنامه صمیمیت باگاروزی 82/0 به‌دست آمد. گویه­ها در طیف لیکرت از 1(هرگز) تا 7(همیشه) درجه­بندی می­شوند. اعتبار این ابزار به روش آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر 74/0 به‌دست آمد که مقدار مطلوبی است.

مقیاس کیفیت رابطه زناشویی باسبی، کریتنسن، گرانن و لارسن (RDAS): این مقیاس با هدف بررسی روایی همگرا استفاده شد. این مقیاس با 14 گویه توسط باسبی، کران، لارسن و کریستنسن^[23] (1995) با هدف ارزیابی کیفیت رابطه زوجین ساخته شده است که به‌منظور سنجش میزان کیفیت روابط زناشویی به کار می­رود. گویه­ها در طیف لیکرت از 1 (کاملاً ناراضی) تا 5 (کاملاً راضی) درجه­بندی می­شوند. ویژگی­های روان‌سنجی این مقیاس در جامعه ایرانی توسط یوسفی (1390) بررسی شد که طبق نتایج آن ساختار عاملی به‌دست‌آمده مشابه با ساختار پرسشنامه اصلی بود و ضرایب آلفای کرونباخ برای همه عامل­ها و نمره کل بالای 70/0 و مطلوب بودند. نتایج مشابهی در پژوهش صداقت خواه و بهزادی پور(1396) به‌دست آمد. اعتبار این ابزار در پژوهش حاضر به روش آلفای کرونباخ 72/0 حاصل شد که مقدار مطلوبی است.

چک لیست ارزیابی مشاور: این چک لیست در بررسی روایی ملاکی و به‌عنوان نمره ملاک استفاده شد. طوری که در کنار نتایج پرسشنامه سنجش خوشبختی زناشویی، درجه­بندی مشاوران از سطح خوشبختی زوجین با 13 سؤال بر اساس ابعاد سیزده گانه پرسشنامه و در دامنه نمره 1 تا 10 به‌دست می­آمد. انتظار می­رفت زوجینی که نمرات بالایی در ابعاد پرسشنامه تجربه‌های خوشبختی کسب کرده­اند در درجه­بندی­های مشاوران نیز امتیاز بالایی کسب کنند. اگر همبستگی بین دو اندازه معنی­دار باشد دال بر روایی ملاکی است.

یافته­ها

یافته‌های پژوهش به تفکیک دو قسمت کیفی و کمی گزارش شده است. مؤلفه‌های استخراج­شده برای تجربه خوشبختی بر اساس سطح انتزاع و ارتباط در چهار طبقه کلی قرار گرفتند: زمینه مناسب، باورهای سازگارانه، رفتارهای تقویت­کننده رابطه و احساس مثبت. در ادامه هر یک از این تجربه‌ها به همراه شرح آنها شده است. شیوه تحلیل و گزارش مؤلفه‌ها به روش کیفی به‌گونه‌ای است که پس از عنوان هر مقوله دیدگاه زوجین در مورد آن ارائه و باهم ترکیب و نتیجه­گیری شده است. لازم به ذکر است نتایج کیفی برگرفته از پژوهش یوسفی افراشته و حیاتی (1400) هستند که به‌دلیل حفظ انسجام و تسهیل درک نتایج این پژوهش گزارش شده است.

زمینه و شرایط

درون­مایه «زمینه مناسب» شامل آن دسته از حمایتگرهایی است که بستر مناسب برای تجربه‌های خوشبختی را فراهم می‌کنند. در واقع این درون­مایه زیربنا و در خدمت دیگر درون‌مایه‌هاست. چنانچه این زمینه و بستر فراهم نباشد امکان برخورداری از تجربه‌های موفق زوجی محدود می‌شود.

زوجین بر زمینه و شرایط اولیه لازم برای تجربه‌های موفق بعدی تأکید داشتند. زوج 4 درباره اهمیت آمادگی قبلی می‌گفتند: «ما از قبل از آشنایی آمادگی ازدواج را داشتیم. اصلاً منتظر بودیم فرد مناسبی به زندگی ما ورود کند. این آمادگی ذهنی برای شروع خوب ما خیلی مفید بود. فکر می‌کنم همین انتظار و آمادگی باعث شد قدر هم را بیشتر بدانیم.». زوج 2 در همین ارتباط به موافقت خانواده‌ها تأکید کردند: «موافقت خانواده‌ها به ما خیلی کمک کرد. همه جوره از ما حمایت می‌کردند. انگار در قبال خوشبختی ما مسئول شده بودند.». زوج 14 درباره اهمیت آمادگی اقتصادی اشاره کردند «امین شغلی داشت و به هر حال پس‌انداز مختصری برای مخارج ازدواج داشت. این برای من خیلی خوب بود که هزینه طلا و مراسم از جیب خودش خرج می‌شه. شاید همین باعث شد امین را از اول تکیه‌گاه مناسبی ببینم.». به‌عنوان مثال دیگر زوج 39 درباره موافقت و حمایت خانواده‌ها بیان کردند: «از خانواده‌ها هم رضایت و هم حمایت آنها مهم است. رابطه خوب با خانواده‌ها باعث میشه حمایت معنوی بیشتری داشته باشیم. هر چه حمایت و توافق بین خانواده‌ها بیشتر باشد دغدغه کمتری در زندگی خواهد بود.».

در مجموع دیدگاه زوجین خوشبخت نسبت به مقوله زمینه مناسب شامل خانواده، علاقه اولیه و آمادگی ازدواج بود. زمینه و شرایط روی سه درون‌مایه دیگر نقش تعیین­کننده دارند.

باورهای سازگارانه

درون­مایه «باورهای سازگارانه» شامل مجموعه باورهایی است که زوجین در تعامل با هم و کنار آمدن با مشکلات زندگی در ذهن خود فعال می‌کنند و مطابق با آن برداشت ذهنی عمل می‌کنند. در واقع این درون­مایه رفتارساز فرد و تفسیرگر رفتار همسر است. در صورتی که باورها سازگار باشند رفتارهای مثبت­تری از فرد سر می‌زند و پیامد آن هیجان مثبت است.

زوجین بر باورهای سازگانه به‌عنوان سازنده رفتار و احساس بعدی اشاره کردند. برای مثال زوج 28 درباره اهمیت انتظارات واقع­بینانه گفتند: «ازدواج در ذهن ما هیچ وقت یک رابطه و زندگی بی‌عیب نبوده. مسلما مشکلات همه جا هست مهم اینه که بدونیم چطور کنار بیایم. به نظر من این‌رو هر دومون داشتیم و برای همین راحت‌تر با مشکلات کنار اومدیم.». زوج 20 درباره اهمیت درک و پذیرش هم تأکید کردند: «درک یعنی توجه به خواسته‌های همسر و دلایل رفتارهای اون. ما دونفرمون خیلی خوب هم رو از نظر روانی و اقتصادی و فرهنگی و ... رو درک می‌کنیم.». زوج 31 درباره مقایسه­گری با زندگی دیگران اشاره کردند «هر رابطه‌ای حریم و ویژگی‌های خودش رو داره. نمیشه زندگی کسی رو الگو قرار داد. باید تلاش کرد زندگی خودمان را رفته رفته بهتر کنیم.». به‌عنوان مثال دیگر زوج 11 نگاه غیرآرمانی به عشق بیان کردند: «خیلی مهم است بدانیم عشق اتفاقی است که باید هر روز با آموزش و یادگیری آن را بهتر کرد. نمی‌شود زوجین با یک نگاه عاشق شوند و برای بهتر شدن آن تلاشی نکنند... در این صورت است که تعهد و نظارت بر تعهد جذاب می‌شود.».

در مجموع دیدگاه زوجین خوشبخت نسبت به مقوله باورهای سازگارانه شامل رویکرد فکری و منطق زیربنایی رابطه بود.

رفتارهای تقویت­کننده رابطه

درون‌مایه «رفتارهای تقویت­کننده رابطه» شامل مجموعه رفتارهایی است که به حل بهتر مشکلات یا بهبود رابطه منجر می‌شود. این رفتارهای تقویت­کننده شامل مواردی مثل همراهی، فعالیت مشترک، مهارت‌های ارتباطی، حل مساله، حمایت، مسئولیت‌پذیری هستند. در واقع این درون­مایه به مظاهر عینی خوشبختی زوجین مربوط می‌شود و تا حد زیادی نتیجه باورهای سازگارانه است.

زوجین طیف وسیعی برای رفتارهای تقویت­کننده رابطه بیان کردند که همه آنها در نمود عینی رفتاری اشتراک معنا داشتند. برای مثال زوج 33 درباره اهمیت همراهی گفتند: «مهم‌ترین ملاک خوشبختی پایه بودنه. اینکه بدونی همسرت می‌تونه در خونه، مهمونی، خرید، ورزش همراهت باشد.». زوج 14 درباره اهمیت فعالیت مشترک هم تأکید کردند: «ما همیشه کارهایی برای باهم انجام دادن داریم. بعضی وقت‌ها کارهای خونه رو باهم انجام می‌دیم، بعضی وقت‌ها بازی گیم بازی می‌کنیم یا شطرنج و حتی منچ. ما خرید هم باهم انجام میدیم. اینا باعث میشه ارتباط بیشتری را تجربه کنیم و به هم نزدیک شیم». زوج 5 درباره مهارت‌های ارتباطی بیان کردند «چیزی که باعث شده من احساس بهتری در این رابطه داشته باشم ارتباط خوبیه که با امین می‌گیرم. زود عصبانی نمیشیم، غمگین نمیشیم، واکنش بد نشون نمیدیم، احترام نگه میداریم. طرز صحبت و رفتار ما واقعاً محترمانه است.». زوج دیگری (کد 4) در تأکید بر اهمیت حل مساله گفتند: «بیشتر مشکلات زوجین زمانی اتفاق می‌افتد که مشکلی براشون پیش میاد. همه نمی‌تونند مشکلشون رو درست حل کنند. یا میرن از خانواده‌ها یا دوستان مشورتی میگیرن که همسرشون با اون موافق نیست یا اینکه عصبانی میشند.». درباره اهمیت مسئولیت‌پذیری به‌عنوان رفتار مناسب زوج 23 گفتند: «اوایل احساس می‌کردم همه مسئولیت‌های زندگی با منه و همسرم کمتر به کارهای خونه و کل زندگی حساس بود. اون موقع‌ها واقعاً کلافه می‌شدم. الان خیلی بهتریم و واقعا مسولیت‌های زندگی را باهم انجام میدیم. احساس الان من با اون موقع قابل مقایسه نیست. خیلی زیاد احساس خوشبختی می‌کنم.». خانم زوج 37 درباره حمایت بیان کردند: «یک دلیل مهمِ احساس خوشبختی من حمایت خوب همسرم است. از اول این احساس رو داشتم که حامی خوبیه. به‌ویژه در جمع خیلی هوای منو داره.».

در مجموع دیدگاه زوجین خوشبخت نسبت به مقوله رفتارهای تقویت­کننده رابطه شامل اقدام‌ها و برنامه‌های اجرایی است که باعث احساس خوب همسران می‌شود. از نظر مشارکت­کنندگان در پژوهش رفتارها از باورها تأثیر گرفته و بر احساس مثبت تأثیر می‌گذارند.

احساس مثبت

درون­مایه «احساس مثبت» به معنای اهمیت قائل شدن به نقش احساس و تلاش برای رسیدن و رساندن به هیجان مثبت در زندگی است. احساس مثبت به‌عنوان نتیجه باورهای سازگارانه و رفتارهای تقویت­کننده ظاهر می‌شوند. این درون­مایه دارای 4 مقوله یا زیر طبقه به­عنون احساس مثبت، هیجان­خواهی، زیباپسندی و محبت است. در واقع این درون­مایه شامل نتیجه و پیامد زندگی خوشبختانه است.

در مصاحبه زوجین درون‌مایه احساس مثبت هدف و دستاورد زندگی مشترک بود. برای مثال زوج 16 درباره احساس مثبت گفتند: «خوشبختی یعنی احساس خوبی به همسر و زندگیت داشته باشی. وقتی این احساس نباشه یعنی مشکلات جدی در زندگی وجود دارند که حل نشدند.». به‌عنوان مثالی دیگر زوج 30 درباره همین مورد تأکید کردند: «همه کارها و درامدها و رفتارها قرار است به احساس دوست داشتن منجر شوند. احساس خوب لذت بردن از زندگی.». در بیان زوج 13 احساس مثبت کلی‌تر از دوست داشتن طرف مقابل بود: «احساس خوب فقط شامل همسر نمیشه. آدم در زندگی خوب جایی میرسه که کلاً به همه چیز عشق می‌ورزه.». زوج دیگری (کد 4) با مضمون هیجان‌خواهی درباره جنب و جوش گفتند: «من خودم آدم شادابی بودم. شاداب‌تر هم شدم. به نظرم شیطنت و دیوونه بازی خیلی مهمه برای خوشبختی. حالا چه شیطنت فعال مثل اسکی چه راکد مثل شوخی و خنده.». درباره اهمیت زیباپسندی خانم زوج 8 گفتند: «خانومها به مرتب بودن و زیبایی زندگی محیط اون اهمیت میدن. برای من مهمه که همسرم کارهای من رو درک کنه. ساده‌ترین کار سفره است. من مرتب و جذاب می‌چینم دوست دارم همسرم متوجه این باشه.». در همین باره زوج 17 بیان کردند: «عشق خودش زیباییه. ما هر دو به هنرها از سینما و نقاشی گرفته تا شعر و ... اهمیت میدیم. برای هم شعر میخونیم گاهی». خانم زوج 41 درباره محبت بیان کردند: «دو طرف نیازمند محبت به هم هستند. این خیلی ساده است و همه این‌رو نیاز دارند. ممکنه رفتار یا شاخص محبت برای همه یکی نباشه اما خب خوبه..».

در مجموع دیدگاه زوجین خوشبخت نسبت به مقوله احساس خوشبختی شامل نتیجه باورهای درست و رفتارهای مناسب متقابل است.

جدول 1 نتایج حاصل از تحلیل اطلاعات کیفی را به‌صورت یک طرح کلی نمایش می‌دهد.

جدول 1.درون‌مایه‌ها و طبقه‌های استخراج‌شده از مصاحبه زوجین

بر اساس مؤلفه‌های استخراج‌شده در فاز کیفی و توسط یک روان­سنج، یک مشاور خانواده و یک روانشناس سؤال‌های پرسشنامه تدوین شد. در این قسمت تحلیل­های مربوط به اعتبار و روایی پرسشنامه گزارش شده است. به‌منظور بررسی اعتبار پرسشنامه سه روش همگونی درونی، اعتبار مرکب و بازآزمایی به کار رفت. محاسبه آلفای کرونباخ و اعتبار مرکب بر اساس پاسخ 664 نفر فرد پاسخ­دهنده و ضریب همبستگی درون طبقه­ای بر اساس پاسخ 35 نفر آزمودنی در دو نوبت آزمون (با فاصله یک هفته) به‌دست آمده است. نتایج در جدول 1 گزارش شده است. لازم به ذکر است در اینجا اعتبار پرسشنامه نهایی شده با 60 سؤال در جدول زیر آمده است. 15 سؤال در مراحل مختلف اعتباریابی حذف شدند.

جدول 2.سه شاخص اعتبار برای مؤلفه‌های پرسشنامه خوشبختی زناشویی

جدول 2 سه شاخص اعتبار را برای ابعاد پرسشنامه پژوهش نمایش می­دهد. مقادیر بالای 7/0 برای ضریب آلفای کرونباخ مقادیر مطلوبی محسوب می­شوند. همان‌طور که از جدول مشخص است مقدار این شاخص برای همه مؤلفه‌های پرسشنامه مطلوب است. در کنار آلفای کرونباخ، اعتبار مرکب برای اعتبار عاملی‌ها در مدل معادلات ساختاری اهمیت زیادی دارد (ری کوف، 2004). طبق نتایج جدول 1 این شاخص برای همه عامل­ها در وضعیت مطلوبی قرار دارند (بیشتر از 70/0). در ستون آخر جدول ضریب همبستگی درون طبقه­ای، به‌منظور بررسی میزان نزدیکی نتایج در دو بار اجرای پرسشنامه گزارش شده است. این ضریب بر اساس همبستگی نمره 35 نفر از آزمودنی­ها در دو نوبت اجرای پرسشنامه به فاصله یک هفته محاسبه شده است. همان‌طور که نتایج جدول نشان می­دهد همه مقادیر این شاخص بالا و مطلوب هستند. بنابراین همه مؤلفه‌های پرسشنامه از اعتبار و پایایی لازم برخوردارند.

شواهد وابسته به روایی محتوا به گونه کلی بررسی می­کند که نمونه سؤال­ها، تکالیف یا پرسش­های آزمون تا چه اندازه معرف مجموعه کلی یا حیطه مشخصی از محتواست (هومن،1389، ص 191 و آلن و ین^[24]، 1979 ترجمه دلاور، 1384). برای ارزیابی روایی محتوا از دو شیوه ارزیابی کیفی و کمی استفاده شد. در بخش کیفی ابزار اولیه در اختیار 12 نفر از متخصصان حوزه خانواده متشکل از روانشناسان و مشاورانی که در زمینه خانواده فعالیت‌های آموزشی، درمانی و پژوهشی انجام می‌دهند. این افراد شامل اساتید دانشگاه‌های زنجان، پیام نور و فرهنگیان قرار گرفت و نظر آنها درباره هر یک از سؤال‌ها و عامل­ها اخذ و مورد بررسی قرار گرفت. در سه دور نظر متخصصان دریافت و اعمال شد تا نظر موافق آنها تأمین شود.

پس از تائید روای محتوای کیفی سؤال­ها برای تعیین روایی محتوای کمی پرسشنامه در اختیار 10 نفر از متخصصان خانواده قرار گرفت و بر اساس نمره آنها به هر سؤال در سه شاخص نمره تأثیر یا کیفیت هر سؤال مشخص شد. حداقل امتیاز لازم برای پذیرفته شدن نسبت روایی محتوای (^[25]CVR) گویه طبق روش لاوشه برای 10 نفر اعضای خبرگان 62/0 و حداقل شاخص روایی محتوا (CVI) 75/0 می‌باشد. نتایج هر دو شاخص نشان داد تمامی گویه‌ها دارای روایی مطلوبی هستند.

جهت بررسی روایی ملاکی، همبستگی آزمون با ملاک عملکردی مورد بررسی قرار گرفت. ملاک عملکردی برای پرسشنامه خوشبختی زناشویی، درجه­بندی مشاور خانواده با دکتری از وضعیت خوشبختی زوجین بر حسب مصاحبه بود. این ارزیابی برای 45 زوج و در واقع 90 فرد متأهل انجام شد. در واقع برای 90 نفر در کنار نمره پرسشنامه نمره ارزیابی مشاور هم وجود داشت. ارزیابی مشاور بر اساس یک چک لیست انجام شد که نمره نهایی آن بین 1 تا 10 قرار داشت.

جدول 3. همبستگی پیرسون نمره پرسشنامه خوشبختی زناشویی با نمره ملاک

طبق نتایج جدول 3 ضریب همبستگی بین نمره حاصل از پرسشنامه و درجه­بندی مشاوران از سطح خوشبختی زوجین برای 90 نفر متأهل 69/0 به‌دست آمده است که در سطح خطای کمتر از 01/0 معنی‌دار است. ضریب روایی به‌دست‌آمده معنی­دار و گواه رابطه قابل قبول بین پرسشنامه تهیه شده و درجه­بندی مشاوران است.

برای ارزیابی روایی همگرا همبستگی نمره حاصل از پرسشنامه خوشبختی زناشویی با سه پرسشنامه استاندارد موجود و رواشده در جامعه ایران ارزیابی شد که نتایج در جدول 3 گزارش شده است.

جدول 4. همبستگی خوشبختی زناشویی با نمره حاصل از پرسشنامه­های استاندارد موجود

طبق اطلاعات جدول 4 رابطه نمره حاصل از خوشبختی زناشویی با نمره حاصل از پرسشنامه­های رضایت زناشویی، صمیمیت زناشویی و کیفیت رابطه زناشویی معنی‌دار و مطلوب است. بنابراین پرسشنامه حاضر دارای روایی همگراست.

روایی سازه با تحلیل عاملی اکتشافی بررسی شد. پیش از انجام تحلیل عاملی شرایط داده­های به‌دست‌آمده برای ورود به تحلیل اصلی بررسی شد. اصل این کفایت و مناسبت به رابطه درونی بین سؤال­های پرسشنامه مربوط است. دو معیار رایج برای ارزیابی شرایط داده­ها شاخص KMO و آزمون بارتلت است. این دو معیار در ادامه به همراه ارزیابی وضعیت آنها در پژوهش حاضر گزارش شده است تا کیفیت شرایط ماتریس داده­ها برای انجام تحلیل عاملی بررسی شود:

ملاک KMO: این شاخص به میزان واریانس درون داده­ها مربوط می­شود که توسط عامل­های زیربنایی تعیین می­شود. عدد این شاخص بین 0 تا 1 است. در صورتی که مقدار KMO کمتر از 50/0 باشد داده­ها برای تحلیل عاملی مناسب نخواهند بود و اگر مقدار آن بین 50/0 تا 69/0 باشد باید با احتیاط به تفسیر نتایج پرداخت. اما در صورتی که مقدار آن برابر یا بزرگ‌تر از 70/0 باشد، همبستگی‌های موجود بین داده­ها، برای تحلیل عاملی مناسب است. این مقدار برای داده­های پژوهش حاضر 71/0 به‌دست‌آمده که مقدار قابل قبولی است.

آزمون بارتلت: آزمون بارتلت این فرضیه را که همبستگی­های مشاهده‌شده از جامعه­ای با متغیرهای ناهمبسته انتخاب شده­اند را می­آزماید. چنانچه این فرضیه که متغیرها با هم همبستگی ندارند رد شود (سطح معنی‌داری 05/0 یا کمتر باشد) داده­ها برای تحلیل عاملی مناسب است و لذا می­توان این تحلیل را انجام داد. در غیر این صورت نباید به تحلیل عاملی اقدام نمود. نتیجه این آزمون برای داده‌های پژوهش حاضر معنی‌دار بود، به عبارتی مقدار کای دو (13022) در سطح کمتر از 05/0 معنی‌دار به‌دست آمد که مؤید دیگری برای انجام تحلیل عاملی است.

ساختار عاملی نمایش داده‌شده در جدول شماره 4 ساختار استخراج‌شده از تحلیل عاملی اکتشافی و پس از حذف سؤال‌های معیوب و عامل­های اضافی است.

جدول 5. عامل‌های استخراج‌شده نهایی پس از حذف سؤالات معیوب

در جدول 5 نتیجه نهایی تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش وریماکس و پس از حذف سؤالات معیوب (در دو مرحله بررسی اعتبار و روایی عاملی) ارائه شده است. برای نمونه عامل اول روی سؤال‌های 26 تا 33 بار عاملی معنی­دار دارد. ستون آخر جدول میزان اشتراک را برای تک تک سؤالات نشان می­دهد. این مقدار بیانگر میزان واریانس تبیین شده هر سؤال توسط عوامل استخراج شده است. به‌عنوان مثال 72/0 درصد واریانس کل سؤال 26 توسط عوامل سیزده­گانه توضیح داده می‌شود که البته بیشترین سهم از این مقدار متعلق به عامل اول است. مقدار ویژه و واریانس تبیین شده از سوی هر عامل در دو سطر آخر این جدول نشان داده شده است. مقدار ویژه بیانگر مقداری از واریانس کل متغیرهاست که توسط آن عامل تبیین می­شود. مجدداً اشاره می­شود که بر اساس ملاک کیزر تنها عامل­هایی که مقدار ویژه آنها بالاتر از 1 است صلاحیت عامل شدن آنها مورد تأیید است. درصد واریانس نیز میزان واریانس تبیین شده توسط هر عامل را به درصد بیان می­کند.

بحث و نتیجه­گیری

این پژوهش با هدف شناسایی مؤلفه‌های خوشبختی در تجربه زیسته زوجین موفق ایرانی و ساخت و اعتباریابی ابزار صورت گرفت. تا جایی که پژوهشگر مطالعه و پیگیری کرده است ابزار بومی ایرانی برای سنجش وضعیت کیفیت یا رضایت از زندگی زوجین تهیه و اعتباریابی نشده است. برای مثال عالی، امین یزدی، عبدخدایی، غنایی چمن‌آباد و محرری (1392) با هدف ساخت و اعتباریابی پرسشنامه سنجش کارکرد تحولی خانواده پرسشنامه‌ای هفت عاملی تهیه کردند که برای رواسازی آن از روایی محتوایی و روایی سازه استفاده کردند و اعتبار آن را با دو روش آلفای کرونباخ و بازآزمایی ارزیابی کردند. این ابزار با هدف پژوهش حاضر متفاوت است اما برخی از عوامل آن با عامل­های پرسشنامه خوشبختی زناشویی هماهنگ است.

 ابزارهای شناخته شده مثل رضایت از زندگی زناشویی انریچ در پژوهش­های ایرانی بررسی و اعتباریابی شده است. برای مثال سلیمانیان (1373) در اولین اقدامات روان‌سنجی ابزارهای سنجش خانواده نسخه 47 سؤالی انریچ را در جامعه ایران مطالعه کردند. در نتایج این پژوهش ضریب آلفای کرونباخ 65/0 به‌دست آمد و در بررسی روایی هم‌زمان، همبستگی آن با نسخه اصلی 95/0 به‌دست آمد. همچنین برای ارزیابی روایی همگرای این پرسشنامه رابطه آن با پرسشنامه سازگاری زناشویی بررسی شد که ضریب همبستگی 65/0 به‌دست آمد. این پژوهش به‌رغم بررسی­های روان‌سنجی مناسب همچنان فاقد ساختار عاملی اکتشافی و تأییدی است. روایی هم‌زمان گزارش‌شده با توجه به نبود ملاک عینی مناسب اساساً روایی هم‌زمان نیست. در پژوهش حاضر ارزیابی مشاوران خانواده از سطح خوشبختی زوجین به‌عنوان ملاک استفاده شد. همچنین پژوهش حاضر با حجم نمونه مناسب دارای ساختار عاملی است. در اقدامی دیگر عرب علیدوستی، مخعی و خانجانی (1394) به بررسی و مقایسه اعتبار و روایی دو پرسشنامه رضایت زناشویی کانزاس سه سؤالی و انریچ ده سؤالی پرداختند. در بررسی اعتبار از روش آفای کرونباخ استفاده کردند که برای انریچ 74/0 و برای کانزاس 98/0 به‌دست آمد. در آن پژوهش روایی به سه شیوه همگرا، مقایسه گروه­های شناخته شده و ساختار عاملی بررسی شد. انریچ ساختار دو عاملی و کانزاس ساختار تک عاملی نشان داد. در روایی همگرا همبستگی نسخه 47 سؤالی انریچ یا نسخه ده سؤالی 82/0 و با کانزاس 32/0 نشان داد. روایی افتراقی با میانگین پایین گروه متقاضی طلاق نسبت به گروه عادی تأیید شد. نکته قوت این پژوهش بررسی روایی افتراقی و گزارش ساختار عاملی است. اما چنانچه نویسندگان این مقاله در مقدمه تأکید کرده­اند دستیابی به ابزار کوتاه قابلیت کاربردی بیشتری دارد. به نظر می­رسد آن پژوهش و موارد مشابه دیگر بیش از دقت و جامعیت اطلاعات دریافتی در پی ابزاری هستند که اغلب افراد در تکمیل آن همکاری کنند. با وجود این بین دو ابزار روا و معتبر اولویت با ابزاری است که اطلاعات بیشتری به‌دست می­دهد. نسخه انریچ 125 سؤالی و 47 سؤالی شاید با نسخه­های کوچک‌تر همبستگی نشان دهد اما این به معنی ارزش برابر اطلاعات حاصله از آنها نیست. از طرفی نسخه­های کوچک‌تر بیشتر به دغدغه­های پژوهش با مشارکت­کنندگان کم انگیزه می­پردازند. در صورتی که سنجش­های بالینی با مشارکت‌کنندگان داوطلب صورت می­گیرد و مشاوران انتظار دریافت اطلاعات چندبعدی از مراجعان را دارند.

در پژوهش­های خارجی و در جدیدترین ابزارها می­توان به رضایت زناشویی^[26] کانل^[27] (2013) اشاره کرد. کانل در این پژوهش ابزاری با هشت عامل شامل هماهنگی زوجی، شادابی رابطه، تعارضات، نزدیکی و صمیمیت، خشم، رابطه با خانواده همسران، درک اقتصادی و درک فرزندپروری معرفی کرده است که در مجموع 101 سؤال دارد. تحلیل­های این پژوهش شامل آلفای کرونباخ و ضریب گاتمن برای اعتبار و تحلیل عاملی برای تعیین ساختار عاملی است. روایی محتوایی و ملاکی و همچنین اعتبار به روش بازآزمایی در این پژوهش انجام نشده است.

در پژوهش حاضر علاوه بر بررسی اعتبار به سه شیوه آلفای کرونباخ، مرکب و بازآزمایی، روایی نیز به سه صورت محتوا، ملاکی و سازه نیز بررسی شد. در روایی محتوایی بررسی شد تا چه اندازه محتوا و ظاهر سؤال‌های پرسشنامه با هدف ابزار سنجشی مطابقت دارد. بررسی کیفی و کمی این روایی از هماهنگی محتوای پرسشنامه با هدف زیربنایی ابزار حمایت کرد. روایی ملاکی اطلاعات مفیدی درباره میزان کارآمدی پرسشنامه به‌دست داد. در واقع اگر فرض کنیم بهترین ارزیابی از زوج، مشاهده همسران در یک جلسه مشاوره داوطلبانه و صادقانه است، تشابه و نزدیکی نتایج پرسشنامه به درجه­بندی مشاور از آنها (که مبتنی بر مشاهده و شناخت نزدیک است) شاهد بسیار مناسبی برای روایی است. روایی ملاکی در این پژوهش از رابطه بالای بین نمره پرسشنامه و درجه­بندی مشاور خانواده استنباط شد. برای ارزیابی روایی سازه تحلیل عاملی تأییدی انجام شد که نتایج همسوی بین آنها ساختار عاملی و روایی سازه ابزار را تائید کرد.

مهم‌ترین دلیل احتمالی برای عدم بررسی اغلب این شاخص­های روایی در پژوهش­های قبلی مشکلات اجرایی و زمان کوتاه پژوهش­ها بوده است. پژوهش حاضر در بازه زمانی بیش از 3 سال و با امکان دسترسی به مراکز مشاوره سطح استان زنجان صورت گرفت و چنین محدودیت­هایی را نداشت.

در جمع­بندی می­توان گفت ابزار پژوهش حاضر از نظر رویکرد زیربنایی و محتوای سؤال‌ها نوآورانه و از نظر روش شامل طیف وسیعی از ارزیابی­های روان‌سنجی است. موضوع موردسنجش در پژوهش حاضر در پژوهش­های داخلی و خارجی مشاهده نشده است. برای بررسی اعتبار پرسشنامه خوشبختی زناشویی از سه روش آلفای کرونباخ، اعتبار مرکب و بازآزمایی استفاده شد. آلفای کرونباخ جهت بررسی همگونی درونی آزمون و ارزیابی دقت و هماهنگی سؤال­های هر بعد در اندازه­گیری استفاده شد. اعتبار مرکب به‌منظور بررسی اعتبار مبتنی بر بار عاملی به کار رفت. اعتبار بازآزمایی برای بررسی تکرارپذیری و پایایی پرسشنامه استفاده شد که همگی دال بر اعتبار ابعاد پرسشنامه بودند. به این ترتیب، ساخت و تحلیل پرسشنامه حاضر با شاخص­های بیشتری نسبت به موارد مشابه انجام شد.

یافته­های این پژوهش از چند نظر ممکن است محدودیت داشته باشد. اولین محدودیت این پژوهش حجم و تنوع جغرافیایی مشارکت­کنندگان بخش کیفی پژوهش است. البته جزو اهداف این پژوهش مطالعه وسیع ملی نبود. به‌علاوه زنجان شهر خاصی که دارای فرهنگ زندگی متفاوت با میانگین ایران باشد نیست و از شهرهای مرکزی ایران است. بنابراین انتظار نمی­رود این محدودیت بر تعمیم­پذیری یافته اثر بزرگی داشته باشد. درباره کم بودن تعداد نمونه بخش کیفی هم واقعیت این است هر چه حجم نمونه بیشتر باشد تعمیم­پذیری وسیع­تری را می­توان انجام داد. همچنین در پژوهش­های کیفی تعیین حجم نمونه قاعده یا فرمول ثابتی ندارد و تا زمانی که داده­ها به حد اشباع برسد نمونه­گیری ادامه پیدا می­کند. با این وجود شاید استفاده از روش دلفی برای کسب توافق تعداد بسیار بیشتری از زوجین می­توانست مفید باشد. اما به‌دلیل اینکه هدف اصلی شناسایی مؤلفه‌های کلی و جزیی خوشبختی بود این هدف باید در مصاحبه­ها، هدایت و حفاظت می­شد از مصاحبه نیمه­ساختار­یافته استفاده شد. محدودیت دیگری که برای این پژوهش می­توان ذکر کرد محدودیت تعمیم مؤلفه‌های کلی و جزئی استخراج‌شده برای همه زوجین است. با وجود اینکه تلاش شد زوجین انتخاب‌شده نماینده فرهنگی و اجتماعی بخش زیادی از جامعه باشند ممکن است نتایج پژوهش درباره زوجین مناطق محروم یا خانواده­های بسیار مرفه نتایج متفاوت باشد. با وجود اینکه حجم نمونه مرحله آزمون­سازی مناسب و حتی بیشتر از تعداد تعیین‌شده توسط فرمول کورکران بود اما افزایش نمونه تا 1000 نفر به‌ویژه وقتی قصد تنصیف نمونه به دو قسمت وجود داشت می­توانست مفید باشد. تحلیل عاملی به‌ویژه تأییدی با نمونه­های بزرگ‌تر برآوردهای باثبات‌تری به‌دست می­دهد. در این صورت شاید مدل مرتبه دوم برازش مناسبی پیدا می­کرد. اما در این نمونه مدل مرتبه دوم برازش خوبی نداشت. هر چند ممکن است این مربوط به ساختار داده­ها و ماهیت پرسشنامه باشد. محدودیت دیگر این پژوهش ارزیابی و درجه­بندی مشاوران بود. درجه­بندی مشاوران متناظر با هر یک از ابعاد پرسشنامه با تنها یک سؤال و در مجموع با 13 سؤال بود. اگر برای هر ارزیابی مشاوران سؤال­های بیشتری وجود داشت قضاوت جامع­تری از جانب مشاور به‌دست می­آمد. اما با توجه به اینکه گاهاً یک مشاور به درجه­بندی 6 یا 7 مورد از زوجین می­پرداخت چک لیست بلند­تر منجر به کاهش دقت در پاسخ می­شد. با این حال سعی شد با ارائه توضیحاتی برای مشاوران در مورد ارزیابی مورد نظر به دقت و اعتبار پاسخ وی افزوده شود. محدودیت دیگر اینکه تنها درجه­بندی یک مشاور برای هر زوج وجود داشت و لذا امکان تعمیم‌پذیری آن به همه مشاوران نیست و سوگیری ذهنی مشاوران محتمل است.

پیشنهادهای پژوهشی را به تفکیک دو بخش کیفی و کمی می‌توان تنظیم کرد. در این پژوهش مؤلفه‌های کلی و جزیی خوشبختی با روش مصاحبه فردی نیمه­ساختار­یافته شناسایی شدند. استفاده از رویکرد دلفی برای بررسی میزان توافق تعداد بیشتری از زوجین موفق و مشاوران خانواده می­تواند در جهت اعتباریابی بیشتر مؤلفه‌های شناسایی‌شده انجام شود. روش دلفی علاوه بر اینکه مؤلفه‌ها را بر اساس اهمیت رتبه­بندی می­کند، امکان شناسایی مؤلفه­های جدید به‌ویژه در شرایط زندگی متفاوت را نیز فراهم می­کند. نمونه استفاده‌شده در این پژوهش نسبتاً بالا بود اما همچنان برای انجام برخی تحلیل­ها محدودیت داشت. نمونه­ای بالغ بر 1000 نفر می­تواند امکان استفاده از مدل­های تحلیلی مختلف از جمله مدل مرتبه دوم تحلیل عاملی تأییدی را فراهم نماید. این تحلیل ممکن است مدل مرتبه دوم را حاصل کند یا نکند که در هر دو صورت به نتایج و تعمیم نتایج این پژوهش خدمت کرده است. اجرای مجدد همین پژوهش با روش­ها و در نمونه­های مختلف می­تواند به اعتباریابی نتایج آن کمک کند. دستیابی به این نتایج در پژوهش­های مشابه آتی به تعمیم­پذیری یافته­های این پژوهش و تفاوت نتایج به اصلاح برخی از مؤلفه‌های استخراج‌شده در بخش کیفی یا برخی شاخص­های مرحله آزمون­سازی و در همچنین اثربخشی مداخله بر متغیرهای وابسته کمک خواهد کرد. هر چند در همین پژوهش اجرای مجدد با هدف تأییدی انجام شد اما نمونه متفاوتی استفاده نشد. ابزار استفاده‌شده در این پژوهش برای ارزیابی و درجه­بندی مشاوران خانواده تعداد سؤال­های کمی داشت برای هر مؤلفه تنها یک سؤال در درجه­بندی مشاوران وجود داشت. با اضافه کردن سؤال­های مربوط به ارزشیابی مشاوران از همسران اعتبار و جامعیت قضاوت آنها بیشتر خواهد شد. برای پژوهشگرانی که قصد پژوهش در زمینه خوشبختی زوجی را دارند توصیه می­شود به مطالعه عوامل مرتبط با تجربه­های جمعیت شناختی مثل عوامل جمعیت­شناختی (سن، سن ازدواج، تحصیلات، طبقه اجتماعی و ...). بپردازند. همچنین می­توان برنامه مداخله معرفی‌شده در این پژوهش را درباره متغیرهای دیگر خانواده مثل فرسودگی زوجی، سازگاری زناشویی یا عملکرد خانواده استفاده کنند.

به مشاوران توصیه می­شود در غربالگری مشکلات زوجی و آسیب­شناسی آن از پرسشنامه خوشبختی زناشویی استفاده کنند تا ابعاد تقویت نشده رابطه زوجین شناسایی شود. به این ترتیب می­توان درباره مداخله درمانی هم تصمیم بهتری گرفت. این ابزار توسط پژوهشگران و نهادهای مسئول نیز می­تواند به‌منظور شناسایی وضعیت احساس خوشبختی در زوجین مفید باشد. برای مثال ممکن است با هدف بازخورد منطقه­ای سیزده تجربه خوشبختی را تحت بررسی قرار داد.