واکاوی راهبردهای حفظ رابطه زوجی در زنان شاغل: تحلیل محتوای کیفی

واکاوی راهبردهای حفظ رابطه زوجی در زنان شاغل: تحلیل محتوای کیفی

حمید سلیمی^[1] | محسن گل‌محمدیان^[2]

چکیده

زنان شاغل به‌دلیل مسئولیت­های گسترده در محیط کار و خانواده، نیازمند راهبردهایی برای حفظ رابطه زوجی خود هستند. پژوهش حاضر، مطالعه­ای کیفی بر پایه تحلیل محتواست که اطلاعات آن از طریق نمونه­گیری هدفمند و مصاحبه و عمیق نیمه­ساختاریافته فردی با ۸ زن شاغل در ادارات دولتی و مراکز غیردولتی شهر ایلام در سال ۱۴۰۰ گردآوری شد. مدت­زمان جلسات مصاحبه در دامنه ۴۵ الی ۶۰ دقیقه متغیر بود و داده­ها بعد از ۸ مصاحبه به نقطه اشباع نظری رسید. تحلیـل داده­هــا از طریــق روش تحلیـل محتــوای عرفی قــراردادی صــورت گرفـت کـه پـس از پیـاده کـردن مصاحبه­هــای ضبط­شـده روی کاغـذ و غوطـه­وری در تحلیـل داده­هـا کدهـای اولیـه اسـتخراج شـد. جهـت تعییـن طبقـات اصلـی، کدهـای اولیـه در چنـد مرحلــه بازبینــی، بررســی و طبقه­بنــدی شــد. نتایج حاصل از متن مصاحبه­ها، منجر به شناسایی سه مضمون اصلی شامل: «راهبردهای درون‌فردی و شناختی»، «راهبردهای بین فردی و رفتاری» و «راهبردهای عاطفی» شد. نتایج این تحقیق می­تواند راهگشای مشاوران و درمانگران خانواده در حوزه آموزش­های زناشویی و مشاوره پیش از ازدواج باشد؛ همچنین زنان شاغلی که دچار تعارض کار - خانواده هستند یا خواستار حفظ و ارتقای رابطه زوجی خود هستند می­توانند از این یافته­ها بهره­­مند شوند.

کلیدواژه‌‌ها: راهبردهای حفظ رابطه زوجی، زنان شاغل، تحلیل محتوای کیفی.

[1]. کارشناس ارشد مشاوره خانواده، گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2. نویسنده مسئول: استادیار، گروه مشاوره، دانشکده علوم‏اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

                                                                                                  Mgolmohammadian@gmail.com

مقدمه

خانواده از لحاظ گستره جهان­شمول­ترین نهاد اجتماعی و از لحاظ اهمیت، تأثیرگذارترین عامل محیطی در شکل­گیری شخصیت و نقش اساسی آن در ایجاد جامعه­ای سالم بر کسی پوشیده نیست (گوبتا¹، ۲۰۱۰). ازدواج نیز مبنای شکل­گیری خانواده، رویدادی است که بیشتر افراد در یکی از مراحل رشد، خصوصاً جوانی برای رفع نیازهای روانی - جسمانی به آن روی می­آورند و نقش تعیین­کننده­ای در بهزیستی روان­شناختی و رشد اجتماعی افراد ایفا می­کند (گیوی، نظری و محسن­زاده، ۱۳۹۵). استحکام زیرسیستم زوجی از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا تربیت نسل آینده را بر عهده دارد و هرگونه آسیب به آن، به‌دلیل تأثیر بر بهداشت روانی - جسمانی فرزندان، شایسته کنکاش است (بهبهانی و ذوالفقاری، ۱۴۰۰). بر این ‌اساس، مطالعات نشان داده­اند بیشتر افرادی که از مشکلات روان­شناختی و ضعف در عملکرد اجتماعی رنج می­برند، وابسته به خانواده­های درگیر بحران هستند، زیرا این افراد از تمرکز و آرامش روانی برای حضور مفید در جامعه برخوردار نیستند (اکحوان و کاظم‌زاد، ۱۳۹۴).

به‌مثابه پیشرفت علم و فنّاوری و تحولات علمی و اقتصادی در دنیا، کارکرد خانواده و نقش­های خانوادگی و زوجی نیز دچار تغییر و تحول شده­اند، یکی از این تحولات، حضور بیش­ازپیش زنان در دنیای کار است (آگاه، تاجیک، کسایی و عسکریان، ۱۳۹۸). تقریباً در همة کشورهای دنیا، آمار اشتغال زنان، در حال افزایش است؛ افزایش سطح تحصیلات، نیاز جامعه، تخصصی شدن علوم، پیشرفت فنّاوری، افزایش قدرت مالی خانواده، فشارهای اجتماعی، نیاز به استقلال فردی و شکوفایی استعدادها از جمله عوامل تمایل زنان به سمت اشتغال است (پتریگلیری و اوبودارو²، ۲۰۱۹). دنیای کار نیز تغییر کرده است، رقابت­ها افزایش یافته و سازمان­ها برای افزایش بهره­وری به فشرده‌سازی و کاهش تعداد کارکنان روی آورده­اند، در نتیجه کارکنان باقی‌مانده تحت ‌فشار و استرس بیشتری قرار می­گیرند (رابنو، تزینر و شارونی³، ۲۰۱۷). در این میان، زنان شاغل فشار جسمی و روانی بیشتری را متحمل می­شوند، زیرا از یک سو به‌طور سنتی مسئولیت اصلی تربیت فرزندان را بر عهده دارند و از سوی دیگر باید پاسخگوی مطالبات زناشویی همسر خود باشند (جهان‌شاه لو، قربانی، ربیعی نژاد و نجارالموتی، ۱۳۹۶). زوج­های هر دوشاغل در این قرن پیشرو هستند، این الگو با الگوی خانواده سنتی که در آن مرد، نان­آور خانواده بود و زن مسئولیت خانه­داری و رسیدگی به فرزندان را بر عهده داشت کاملاً تفاوت دارد (گهلوات، فوگات و کندو^[1]، ۲۰۱۹)؛ همچنین زوجین هر دوشاغل به‌دلیل مشغله­های زیاد در محیط کار و مسئولیت­های خانوادگی و زوجی، زمان کمی برای وقت­گذرانی با دوستان و آشنایان خود دارند، در نتیجه از حمایت اجتماعی کمتری نیز برخوردارند که این به نوبه خود استرس­های آنها را دوچندان می­کند (پاینز و نانز^[2]_، ۲۰۰۳). امروزه تنش­های شغلی امری انکارناپذیر است و هر فرد شاغل به نحوی آن را تجربه کرده است (گوپالان و پاتوسامی^[3]، ۲۰۲۰). رنجبر و عراقی (۱۳۹۷) در مطالعه­ای نشان دادند تغییر در ساختار خانواده به‌وسیله شاغل شدن هر دو عضو (زن و شوهر) موجب افزایش تعارض زناشویی و شادی کمتر در رابطه زوجی شده و در نقش­های جنسیتی ایجاد ابهام می­کند. این پژوهشگران همچنین دریافتند، شوهران سنتی که همسر غیرسنتی و شاغل دارند سطح بالایی از نارضایتی زناشویی و آشفتگی روانی را گزارش می­دهند. لوندبرگ و فرانک­هاینزر^[4] (۱۹۹۹)؛ به نقل از گیوی، نظری و محسن­زاده (۱۳۹۵) سطح استرس زنان و مردان و تداوم آن بعد از اتمام کار روزانه را مورد بررسی قرار دادند و نتیجه گرفتند، مردان به‌سرعت پس از اتمام کار روزانه سطح استرسشان سیر نزولی پیدا می­کند، درحالی‌که سطح استرس زنان همچنان بالا می­ماند.

اما شاغل بودن زوج همیشه موجب مشکلات زناشویی و خانوادگی در آنها نمی­شود و مطالعات مختلف نتایج ضدونقیضی به‌دست داده­اند. نتایج پژوهش ویرا، ماتیاس، لوپز و ماتوس^[5] (۲۰۱۸) نشان داد زوجین هر دوشاغل سطح مشارکت بیشتری را گزارش می­دهند و نسبت به زوجین تک شاغل رضایت و شادابی افزون­تری را تجربه می­کنند. ضمناً زنانی که همسر خود را به‌عنوان پایگاهی امن احساس می­کنند، روابط حرفه­ای بهتری با همکاران خود دارند و متقابلاً حمایت اجتماعی بیشتری را از آنها دریافت می­کنند؛ در نتیجة این حمایت­ها، ابهام نقش کاهش و رضایت زناشویی افزایش میابد (پتریگلیری و اوبودارو، ۲۰۱۹؛ گوپالان و پاتوسامی، ۲۰۲۰). مشابه این نتیجه را در تحقیق لیندفورز، برنستون و لوندبرگ^[6] (۲۰۰۶) مشاهده می­کنیم که نشان دادند زنان شاغل نسبت به زنان غیرشاغل از سلامت روانی بالاتری برخوردارند؛ همچنین سطح پذیرش خود و تسلط بر محیط نیز در آن­ها بیشتر از زنان غیرشاغل است.

بنابراین، اشتغال زنان برای آن­ها هم نتایج مثبتی را در پی داشته و هم تبعات روان­شناختی و خانوادگی (ویرا، ماتیاس، لوپز و ماتوس، ۲۰۱۸). پژوهش­ها نشان داده­اند، زوجین هر دوشاغلی که از راهبردهای حفظ و ارتقاء رابطه زوجی استفاده می­کنند رابطه رضایت­بخشی را تجربه کرده­اند و زندگی زوجی خود را قوام بخشیده­اند (گهلوات، فوگات و کندو، ۲۰۱۹؛ بدرو و تیلور^[7]، ۲۰۰۸). از اوایل دهه ۱۹۸۰ که نگاه مشاوران خانواده و پژوهشگران بر راهبردهایی که همسران برای حفظ و نگهداری رابطه استفاده می­کنند دوخته شد، مطالعات بسیاری در این زمینه انجام‌گرفته است (مهریزی، موسوی و باقری، ۱۳۹۹). استافورد، داینتون و هاس^[8] (۲۰۰۰) راهبردهای حفظ رابطه را مجموعه فعالیت­های مشترکی تعریف می­کنند که باعث حفظ، بهبود و ارتقاء رابطه زوجی می­شوند. کانری و استافورد^[9] (۱۹۹۲) پنج فاکتور اصلی حفظ و نگهداری رابطه شامل شفافیت (گفت­وگوی درون رابطه‌ای)، مثبت بودن (تلاش مشترک برای ارتقاء جذابیت­های رابطه)، اطمینان (ایجاد امیدواری تلاش برای کاهش فشارهای روانی در همسر)، شبکه­های ارتباطی (ارتباط با دوستان و آشنایان) و تقسیم وظایف (وظایف مشترک) را به‌عنوان راهبردهایی که افراد به‌صورت هشیارانه در جهت ثبات و قوام زندگی زوجی استفاده می­کنند را مشخص کردند. استافورد، داینتون و هاس (۲۰۰۰) دو راهبرد دیگر را که شامل نصیحت کردن به معنای به اشترک گذاشتن افکار و عقاید با همدیگر و مدیریت تعارض به معنای ساختار دادن به رابطه و تعاملات، حل تعارضات و مدیریت آنها را در بر می­گرفت ارائه دادند. کشاورزی (۱۳۹۷) در پژوهشی نشان داد، استفاده از راهبردهای حفظ رابطه اعم از مثبت بودن، ارتباط با شبکه ارتباطی، پیش‌بینی‌کننده رضایت در روابط است. مطالعه رامیز^[10] (۲۰۰۸) نیز حاکی از آن است که زوج­هایی که به‌درستی از این راهبردها استفاده می­کنند، از سطح تعهد، رضایت و خوشبختی بالاتری خبر می­دهند. عفیفی، هریسون، زمان زاده، کالجاس^[11] (۲۰۱۹) در یک نمونه آمریکایی از والدین هر دوشاغل با بیان این‌که این افراد، به علت زندگی پرمشغله‌ای که دارند استرس بیشتری را تجربه می­کنند، نتیجه گرفتند، استفاده از ابعاد راهبردهای حفظ رابطه با ایجاد تعادل بین کار - خانواده، در کاهش استرس اعضای خانواده به‌طورکلی مؤثر است.

زندگی زوجی از پیچیدگی منحصربه‌فردی برخوردار است و با ورود زنان به بازار کار تعارضات کار - خانواده فزونی یافته است. زوجین هردو شاغلی که از راهبردهای حفظ رابطه برای ثبات و پایداری زندگی خود استفاده می­کنند، اولاً از توانایی حل مشکلات برخوردارند و می­توانند طوری تعارضات را مدیریت کنند تا کار به جدایی نکشد، ثانیاً به مجموعه رفتارهایی مجهز هستند که رابطه زوجی را شادتر کرده و آن را ارتقاء دهند. در واقع این راهبردها به زوجین کمک می­کند تا شانس موفقیت خود در رابطه رمانتیک را بالاتر ببرند؛ ازاین‌رو شناخت این راهبردها می­تواند به زوجین شاغلی که احیاناً در رابطه خود با مشکلاتی مواجه هستند یا تصمیم به ارتقاء کیفیت رابطه زوجی دارند مفید واقع شود و عجیب آن است که در این حوزه پژوهش­های زیادی به­ویژه در ایران انجام نگرفته است که ضرورت واکاوی آن را دوچندان می­کند؛ بنابراین، در این پژوهش به دنبال پاسخ­گویی به این سؤال بودیم:

راهبردهای حفظ رابطه زوجی در زنان شاغل کدام‌اند؟

روش پژوهش

این پژوهش، مطالعه­ای کیفی، بر مبنای تحلیل محتوا با رویکرد عرفی/ قراردادی (Conventional content analysis) انجام گرفت. این روش، ابزارهایی را برای واکاوی تجربه افراد فراهم می­کند و موجب کسب اطلاعات غنی از عمق نمونه موردمطالعه می­شود، به این صورت که اطلاعات به‌طور مستقیم از شرکت­کنندگان کسب می­گردد و پژوهشگر از هرگونه تحمیل طبقات ازپیش‌تعیین‌شده یا دیدگاه نظری قبلی اجتناب می­ورزد (هسیه و شانون^[12]، ۲۰۰۵).

نمونه شامل ۸ زن متأهل و شاغل در ادارات دولتی و مشاغل غیردولتی (آزاد) شهر ایلام بودند که از طریق روش نمونه­گیری هدفمند و به‌صورت داوطلب انتخاب شدند. در فرایند مصاحبه­ها از افراد نمونه خواسته شد افراد دیگری را که مایل به شرکت در پژوهش هستند، معرفی نمایند. ملاک­های ورود شامل مدت ازدواج حداقل یک سال، عدم سابقه جدایی، توصیف خوش‌بینانه از وضعیت زندگی زوجی، زندگی با همسر و نداشتن اختلافات شدید خانوادگی یا زوجی، عدم استفاده از داروهای اعصاب و روان، شاغل تمام‌وقت دولتی (اداری) یا آزاد (شغل آزاد)، مطالعه و پر کردن فرم رضایت آگاهانه برای حضور در پژوهش، سکونت زن و شوهر هر دو در شهر ایلام بود. ملاک­های خروج شرکت‌کنندگان نیز نداشتن هریک از ملاک‌های ذکرشده بود. فرایند نمونه­گیری تا اشباع نظری ادامه پیدا کرد.

روش مصاحبه پژوهش حاضر از نوع نیمه­ساختاریافته (Semi-structured interviev) بود؛ بدین‌گونه که پس از مرور ادبیات پژوهش، ۸ پرسش در حوزه راهبردهای حفظ رابطه تدوین و در نهایت ۳ مورد از آنها، با درنظرگرفتن کفایت پرسش­های مصاحبه و صحت محتوا انتخاب شدند. اولین و مهم‌ترین سؤال که در ابتدای هر جلسه از شرکت­کنندگان پرسیده می­شد، این بود: «به نظر شما مهم‌ترین عواملی باعث حفظ و ثبات زندگی زوجین شاغل می­شود کدام‌اند؟» پس از پاسخ به این سؤال، سؤالات اکتشافی دیگری همچون می­توانید بیشتر توضیح دهید؟ دیگر چه؟ برای غنای بیشتر اطلاعات پرسیده شد. مدت­زمان جلسات مصاحبه در دامنه ۴۵ الی ۶۰ دقیقه متغیر بود. جلسات مصاحبه با کسب رضایت آگاهانه شرکت­کنندگان ضبط و بلافاصله به‌صورت دست­نویس بر روی کاغذ پیاده و بارها توسط پژوهشگران حاضر مرور شد. برای تجزیه­وتحلیل داده­های مستخرج از مصاحبه­ها از تحلیل محتوای کیفی قراردادی استفاده گردید. به پیشنهاد کریپندورف^[13] (۲۰۱۸)؛ به نقل از زردشت و کریمی (۱۴۰۰) فرایند تحلیل داده­ها در هفت گام اجرا گردید؛ به این صورت که در ابتدا مصاحبه­ها ضبط و به‌طور کامل نوشته می­شد، برای درک کامل گفته­های مشارکت­کنندگان متن مصاحبه­ها بارهاوبارها خوانده و سپس تایپ گردید. پس از مرور چندباره متنِ تایپ­شده، کدگذاری انجام شد. در ادامه، تفاوت­ها و تشابهات کدهای مستخرج شناسایی و به شیوه استقرایی طبقه­بندی شدند. در نهایت داده­ها در طبقات اصلی و کلی­تر قرار گرفتند (هسیه و شانون، ۲۰۰۵).

برای افزایش اعتبار و قوام داده­ها از چهار معیار مقبولیت^[14]، تأییدپذیری^[15]، وابستگی^[16] و انتقال­پذیری^[17] استفاده گردید (مانیک، ۲۰۱۸). برای رعایت اخلاق پژوهش، اهداف کلی مطالعه قبل از شروع فرایند مصاحبه برای شرکت‌کنندگان شرح داده شد، قبل از شروع فرایند مصاحبه، ضبط کامل جلسات به اطلاع شرکت‌کنندگان رسید، رضایت آگاهانه آنها دریافت شد و به آنها اطمینان داده شد که تمام مطالب گفته شده، به‌صورت محرمانه نگهداری می­شوند و به‌هیچ‌وجه در اختیار غیر، قرار نمی­گیرند، ضمناً پس از پایان تجزیه‌وتحلیل داده­ها، تمام فایل­های ضبط‌شده حذف می­گردند. در تحلیل داده­ها به‌جای اسامی، از کد و واژه شرکت‌کننده استفاده شد و حق کناره‌گیری شرکت‌کنندگان در هر مرحله از پژوهش مورد تأکید قرار گرفت.

یافته­ها

میانگین سن کل شرکت‌کنندگان ۳۶ سال بود. ۲ شرکت‌کننده فاقد فرزند، ۲ شرکت‌کننده صاحب ۱ فرزند، ۳ شرکت‌کننده صاحب ۲ فرزند و ۱ شرکت‌کننده صاحب ۴ فرزند بود؛ مدت ازدواج شرکت­کنندگان از ۲ تا ۲۴ سال، تحصیلات آنها از کاردانی تا کارشناسی ارشد و سابقه اشتغال از ۲ تا ۱۸ سال متغیر بود.

جدول 1. اطلاعات جمعیت­شناختی شرکت­کنندگان

نتایج تحلیل داده­ها در زمینه راهبردهای حفظ رابطه در جدول (۲) به‌صورت خلاصه ارائه، سپس تشریح گردیده­اند.

جدول ۲. مضمون­های اصلی و فرعی به‌دست‌آمده بر روی راهبردهای حفظ رابطه در زنان شاغل

۱. راهبردهای درون‌فردی و شناختی: با توجه ‌به این‌که در دنیای مدرن نقش‌های زوجی سنتی؛ وظیفه و مسئولیت صرف، جای خود را به همکاری، صمیمیت و همراهی داده است، مهارت‌های درون‌فردی و شناختی اعم از توانایی پذیرش تفاوت‌های شخصیتی خود با همسر، مسئولیت‌پذیری، خلاقیت، توانایی زوج در کنترل هیجانی، فرایندهای ذهنی آگاهانه و قاعده‌مند، کنترل و تغییر فکر که در نهایت به عمل منجر می­شوند نقش بسیار مهمی در موفقیت یا عدم موفقیت آنها در بسیاری از جنبه­های مهم زندگی فردی، خانوادگی، زناشویی و اجتماعی آنها دارد. شرکت­کنندگان در پژوهش حاضر، به برخی مهارت‌های درون‌فردی و شناختی اشاره کردند که آنها را در جهت حفظ و بهبود رابطه زناشویی خود مورد استفاده قرار می­دهند. به‌عنوان نمونه شرکت­کننده شماره سه در رابطه ‌با ترجیح خانواده نسبت به کار، اشاره کرد: "الان وضعیت اقتصادی جامعه جالب نیست، حالا اگه من یه کم به خودم سختی ندم و کار نکنم همسرم خیلی اذیت می­شه، من باید بهش کمک کنم. اینم باید قبول کرد که زندگی سختی­های زیادی داره و باید تا حد زیادی سرسخت باشی". همچنین شرکت‌کنندگان به نقش تعهد و لزوم رعایت آن در پایداری زندگی مشترک اشاره کردند و آن را یکی از مهم‌ترین ویژگی­هایی دانستند که زن و شوهر را به زندگی متصل نگه می­دارد. مسئولیت­پذیری در همة جنبه­های زندگی و توانایی پذیرش تفاوت­های شخصیتی خود با همسر، از دیگر راهبرد­های حفظ رابطه بود که مورد تأکید مشارکت­کنندگان قرار داشت. همچنین سرسختی روان­شناختی، خلاقیت و توجه به نقاط قوت همسر به‌جای پرداختن به ضعف­ها و کمبود­های او، حفظ فردیت خود همراه با پرداختن به علایق شخصی در عین انجام مسئولیت­های زندگی زوجی و در نهایت، اعتقادات معنوی، شکرگزاری و توکل به خدا به‌عنوان نقشه راه، از جمله راهبردهای مربوط به مضمون راهبردهای درون‌فردی و شناختی هستند که با ذکر مثال‌هایی از مصاحبه‌شوندگان، به آنها پرداخته شده است.

ترجیح خانواده نسبت به کار: " یکی از کارایی که من برای حفظ رابطم با همسرم انجام میدم اینه که در هر لحظه خانواده یعنی همسر و بچه­هام رو به کار ترجیح دادم. بعضی مواقع بوده که یه کار مهم تو خونه پیش اومده و لازم بوده من حتماً باید حضور داشته باشم، مرخصی گرفتم و برگشتم خونه که اون کار رو انجام بدم" «مصاحبه­شونده شماره 3».

سرسختی روان­شناختی: "الان وضعیت اقتصادی جامعه جالب نیست، حالا اگه من یه کم به خودم سختی ندم و کار نکنم همسرم خیلی اذیت می­شه، من باید بهش کمک کنم. اینم باید قبول کرد که زندگی سختی­های زیادی داره و باید تا حد زیادی سرسخت باشی" «مصاحبه­شونده شماره 8».

سرزنده بودن: "برای این‌که همسرم فکر نکنه که کارکردن باعث میشه زیادی خسته بشم، وقتی در کنارش هستم، سعی می­کنم سرزنده باشم و هیجاناتمو نشون بدم، البته نه این‌که نقش بازی بکنم، در کل من بیشتر مواقع شادم" «مصاحبه­شونده شماره 4».

پیش‌بینی مثبت در مورد آینده: " من در مورد آینده خوب و اون چیزی که هردومون آرزوی رسیدن بهش رو داریم خیال­پردازی می­کنم و اون رو با همسرم در میون می­زارم و مرورش می­کنیم، و همیشه این اطمینان رو به همسرم میدم که من توی این راه در کنارت خواهم بود" «مصاحبه­شونده شماره 1».

وقت­شناسی: "ما برای این‌که بتونیم بیشتر باهم باشیم یا کارای خونه رو زمین نمونه خیلی روی نظم حساسیم، مثلاً وقتی همسرم یا من از محل کار برمی­گردیم، مستقیم میایم خونه و معتل نمی­کنیم، یا وقتی شبا میریم خونه فامیل، از قبل مشخص می­کنیم که چه ساعتی برگردیم تا ساعت خوابمان به هم نریزه" «مصاحبه­شونده شماره 7».

دگر محوری: "من آدم خودخواهی نیستم و برای هر کاری که می­خوام انجام بدم، اول دیدگاه همسرم رو در مورد اون کار در نظر می­گیرم، اگه بدونم خوشش نمیاد دیگه انجامش نمیدم، مثلاً یه زمانی همسرم بهم گفت: کار می­خوای چکار؟ نیازی نیست کار بکنی. منم در جوابش گفتم اگه تو نخوای من نمیرم و هیچ اشکالی هم نداره. ولی ایشون بعداً نظرش عوض شد و گفت که مشکلی با کار کردنت ندارم" «مصاحبه­شونده شماره 2».

صبر: "به نظر من صبر خیلی تو ثبات زندگی مهمه، زندگی پر از چالشه و اگه آدم صبور نباشه کم میاره و حتی ممکنه علاقشو نسبت به همسرش از دست بده" «مصاحبه­شونده شماره 5».

تفکر نسبی‌گرا: "ما تو یه دنیای نسبی زندگی می­کنیم، هیچ چیزی نه مطلقه نه ایدئال، پس من نمیتونم از همسرم انتظار کامل بودن داشته باشم" «مصاحبه‌شونده شماره 7».

تحمل مسائل پیچیده و حل­نشده: "ما باید قبول کنیم که خیلی از مسائل تا آخر عمر حل نمیشه، حداقل این در مورد من و همسرم صدق می­کنه. ایشون از یه فرهنگ دیگه هستن، خیلی از روحیات خودش و خانوادش با ما متفاوته، پس من هیچ راهی به‌جز تحمل کردن ضعف­هاش و تمرکز بر خوبی­هاش ندارم. دیگه آدما با هم فرق می­کنن" «مصاحبه­شونده شماره 6».

قدرشناسی: " همسر من واقعاً از خودش مایه می­زاره، و از زمانش­ خوابش و خوراکش برای من و بچه­ها میزنه، من همیشه بهش گفتم که ازت ممنونم" «مصاحبه‌شونده شماره 2».

مسئولیت‌پذیری: "من وقتی‌که پای سفره عقد نشستم و جواب مثبت دادم، میدونستم که چه مسئولیتی رو قبول کردم و معتقدم آدم باید مسئولیت­پذیر باشه، زندگی سخت ساخته می­شه و نباید راحت خرابش کرد" «مصاحبه‌شونده شماره 8».

توانایی پذیرش تفاوت­ها: "باید کمی طرف مقابلتو کمی بیشتر بپذیری، شخصیت آدما رو نمیشه عوض کرد، اگه همش دنبال عوض کردن اخلاق و رفتار همسرت باشی زندگی خراب می­شه" «مصاحبه‌شونده شماره 2».

توجه به نقاط مثبت همسر: "من همیشه در همسرم دنبال نقاط مثبت بودم. نقاط مثبت همسرم رو بیشتر میبینم و سعی می‌کنم به اونها بیشتر توجه کنم، این باعث میشه رفتارهای مثبتی که توی رابطمون هست بیشتر بشه" «مصاحبه‌شونده شماره ۵)».

توکل به خدا: "من شدیداً به خدا اعتقاد دارم و بهش توکل کردم که بهم کمک کنه" «مصاحبه‌شونده شماره 8».

خلاقیت: "من همیشه سعی کردم خلاقیت به خرج بدم و رابطمونو تازه نگهدارم تا روزمرگی پیش نیاد، مثل بیرون رفتن، کادو گرفتن و توی رابطه جنسی" «مصاحبه‌شونده شماره 7».

حفظ فردیت خود: "مواقعی میخوام برای خودم باشم، چون هم شاغلم و هم کارای خونه رو دارم اگه به علایق خودم نپردازم افسرده میشم، مطالعه می­کنم، گاهی هم ورزش می­کنم، همسرم هم تشویقم می­کنه" «مصاحبه‌شونده شماره 1».

تعهد: "من تحت هیچ شرایطی تعهدم نسبت به همسرم رو پایمال نمی­کنم، وقتی‌که ایشون رفتار من رو با بقیه میبینن و اونو با رفتار من با خودشون مقایسه میکنن، خود بخود می‌دونن که من چقدر بهشون متعهد هستم"؛ " همسرم برای خانواده ارزش قائله و این نشانه تعهدشه، و این تعهد که بین ما هست باعث می­شه من چشمم رو روی خیلی از مسائل رمانتیکی که شاید اگر گاهی اوقات بینمون نباشه ببندم"؛  " وفاداری و تعهد همسرم به من نشانه عشق و دوست داشتن ایشون نسبت به منه و متقابلاً من هم به رابطه زناشوییم پایبندی و تعهد دارم" «به ترتیب، مصاحبه‌شوندگان شماره ۱، ۲ و 5».

شوخ‌طبعی: "همسرم خیلی آدم جدی هست، فشار کارشم زیاده اما من خیلی شوخ‌طبعم و این باعث می­شه که برای اومدن به خونه لحظه‌شماری بکنه" «مصاحبه‌شونده شماره 3».

۲. راهبردهای بین‌فردی و رفتاری: نقش مهارت­های رفتاری و الگوهای ارتباطی بر رضایت زناشویی زوجین بر کسی پوشیده نیست به‌طوری‌که مهارت­های زوجین برای تعادل­بخشی بین برنامه­های شغلی و خانوادگی، گوش دادن فعال، گفت­وگو، مشورت و همفکری، همراهی، تقسیم وظایف و برنامه‌ریزی مشترک، الگوبرداری از تجربیات دیگران، ایجاد و حفظ آیین­های مشترک زوجی، مراقبت جسمی و روانی از همسر و رابطه دوستانه با او، احترام به همسر و بسیاری مهارت­های دیگر، هم موردتوجه روان­شناسان و مشاوران قرار گرفته و هم بخش بسیار مهم و گسترده­ای از اظهارات مشارکت­کنندگان در این پژوهش به آنها، به‌عنوان مهارت­های ضروری برای پایداری و حفظ رابطه خود با همسر را به خود اختصاص داد. به‌عنوان‌مثال، مشارکت‌کننده شماره (۳) در مورد کنترل روابط خود با دیگران اظهار داشت: " وقتی همسرم بعد از چند هفته که از سرکار برمی­گرده، رفت و آمدم رو با اطرافیان کمتر می­کنم تا بیشتر با اون باشم". همچنین مشارکت‌کننده شماره (۷) درباره هماهنگی برنامه­ها اظهار داشت: " زن و شوهر باید توی هر کاری که می­خوان انجام بدن هماهنگ باشن، بخصوص توی فرهنگ ما کردها اگه بدون هماهنگی شوهر بخوای کاری کنی طرف مقابل خیلی ناراحت می­شه، مثلاً من بعضی مواقع مجبورم تا نزدیک شب محل کارم بمونم حتماً قبلش به همسرم اطلاع می­دم".

نمونه­هایی از اظهارات مصاحبه­شوندگان در ارتباط با راهبرد­های بین‌فردی و رفتاری حفظ رابطه در زیر شرح داده می­شود:

تعادل­بخشی بین مسئولیت­های شغلی و خانوادگی: "به نظر من خانم­هایی که شاغل هستن نباید همه تمرکزشونو بزارن روی مشغله­های کاری، خانواده نیاز به رسیدگی داره، من کار می­کنم که خانواده احساس راحتی بیشتری بکنن نه این‌که توی سختی بیشتری قرار بگیرن، اگه بخوام نصیحتی به خانمای شاغل بکنم اینه که یک تعادل خوب بین مشغله­های کاری و وظایف همسرداری و خانوادگی ایجاد کنن" «مصاحبه‌شونده شماره 1».

هماهنگی برنامه­ها: " زن و شوهر باید توی هر کاری که می­خوان انجام بدن هماهنگ باشن، بخصوص توی فرهنگ ما کردها اگه بدون هماهنگی شوهر بخوای کاری کنی طرف مقابل خیلی ناراحت می­شه، مثلاً من بعضی مواقع مجبورم تا نزدیک شب محل کارم بمونم حتماً قبلش به همسرم اطلاع می­دم" «مصاحبه‌شونده شماره 7».

عدم تفکیک درآمد شخصی از درآمد همسر و کمک به همسر در امور مالی: "دیگه وقتی ازدواج می­کنی جیب منو تو نداره، این نیست که من بخوام پولامو از همسرم جدا کنم و بگم من کار خودمو دارم نمی­خوام برای خانواده ازش خرج کنم، بلاخره من از وقت خانواده مایه می­زارم و می­رم سر کار، وظیفم هست که به همسرم توی خرج و مخارج کمک کنم" «مصاحبه­شونده شماره 2».

مدیریت زمان و همکاری در امور خانه: "به نظر من زن­وشوهرایی که هردوتاشون شاغل هستن باید توی مدیریت زمان خیلی دقیق باشن تا اولاً، بتونن توی کارای خونه به همدیگه کمک کنن و ثانیاً به نیازهای بچه­ها هم رسیدگی کنن" «مصاحبه­شونده شماره 8».

جبران: "ببینید، من حدوداً در طول روز ۷ الی ۸ ساعت کار می­کنم، بنابراین اگه بخوام خانوادم و همسرمو نگه دارم باید بتونم این تایم و کاستی­هایی که ممکن هست بعدش وجود داشته باشه رو یک جوری جبران کنم، حالا با هدیه گرفتن برای همسرم یا خرید یه سری وسایل منزل یا چیزای دیگه" «مصاحبه­شونده شماره 4».

رابطه جنسی منظم: " یکی از کارایی که من همیشه مد نظرم هست، رابطه جنسی منظمه، خیلی مواقع که خسته بودم نتونستم رابطه­ جنسی که همسرم انتظار داشته رو داشته باشم، ولی قبلش باهاش حرف زدم که امروز به خاطر مشغله کاری خیلی خسته شدم، ولی بیشتر مواقع رابطه جنسیمون منظم بوده و اجازه ندادم شغلم روی این قسمت از رابطمون تأثیر منفی بزاره" «مصاحبه‌شونده شماره 6».

الگوگیری: " خیلی از کارایی که من الان انجام می­دم برای بهتر شدن رابطه با همسرم از همکارای خانمم یاد گرفتم، وقتی دیدم اونها چقدر با هم راحت حرفاشونو می­زنن و هماهنگی دارن منم یاد گرفتم" «مصاحبه‌شونده شماره 3».

خودابرازگری: "اگه زن و شوهر توی ابراز ناراحتیشون با هم راحت نباشن به‌مرور زمان همه اینها تلنبار می­شه و یه جایی از زندگی خودشو نشون می­ده که ممکنه تبعات بدی براشون داشته باشه" «مصاحبه­شونده شماره 1».

وظایف تعریف­شده: "من و همسرم دیگه وظایفمون تعریف­شده هست و بیشتر مواقع دیگه نیازی نیست به همدیگه تذکر بدیم که تو فلان­ کار رو انجام بده، من همون اوایل زندگی مشترک به همسرم گفتم که منم مثل تو شاغل هستم و انتظار دارم که یه سری کارا رو تو انجام بدی. مثلاً خرید بیرون منزل با ایشونه یا یه سری کارای دیگه که تعریف­شده هست" «مصاحبه­شونده شماره 3».

اعتبار­بخشی: "درسته که من یک زن مستقل هستم، اما همیشه برای کارایی که می­خواستم انجام بدم به ایشون رجوع کردم. کنار بچه­هامون که بودیم همیشه بهش گفتم که تو بهترین تکیه­گاه منی" «مصاحبه­شونده شماره 5».

همراهی با همسر در برخورد با مشکلات: "این شغلی که دارم حقوقش خوبه که می­تونه توی مشکلات مالی بهمون کمک کنه و خدا رو شکر دستمون دیگه خالی نبوده. البته فقط هم مشکلات مالی نیست، موضوعات دیگه تو زندگی پیش میاد که همسرم نیاز به همراهی و کمک داشته و من کمکش کردم، مثلاً بیماری یا چیزای دیگه" «مصاحبه‌شونده شماره 1».

ایجاد آیین­های مشترک: " در مناسبت‌های خاص سعی کردم یه طی یه مراسم کوچک و یه هدیه کوچک برای تجدید خاطره اون مراسم رو برگزار کنم یا مثلا آخر هفته­ها بدون بچه­ها گاهی میریم قدم بزنیم "؛  " وقتی آدم یه مسیری رو با یه همسفر طی میکنه، خاطرات مثبت و مشترکی رو با هم می­سازن، این خاطرات مثبت باعث می­شه با همسرت اخت بشی و نتونی شخص دیگه­ایی رو جای­گذینش کنی، ما یه سری روزای خاطره‌انگیز از زمان ازدواجمون ثبت کردیم که هرسال اون خاطراتو زنده می­کنیم" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۸ و 1».

مرزسازی در روابط خود با دیگران: " هیچ‌وقت همکارامو به خونه دعوت نکردم مگر این که با خانوادشون بیان"؛ " وقتی تعارضی بینمون پیش میاد شکایتشو پیش خانوادم نمی‌برم و خونه رو ترک نمی­کنم، چون مشکلم بزرگ‌تر می­شه"؛ " وقتی از طرف خانوادشون دخالت‌هایی تو زندگیم اتفاق می­افته، سعی می­کنم اصلا به ایشون نگم چون درست نیست تنش ایجاد بشه" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۴، ۱ و 6».

مراقبت از همسر: "وقتی همسرم بیمار میشه ازش مراقبت می­کنم" (مصاحبه‌شونده شماره ۲).
احترام به خانواده همسر: "وقتی همسرم خونه نیست، خانوادشو دعوت می­کنم و بهش زنگ می­زنم تا خوشحال بشه، من به خانوادش احترام می­زارم" «مصاحبه‌شونده شماره 1».

شرکت در برنامه‌های آموزش زناشویی: "من دوره‌های آموزشی زیادی رو در رابطه ‌با زندگی مشترک گذراندم" «مصاحبه‌شونده شماره 7».

گفت‌وگو و همفکری: "وقتی مشکلی پیش میاد‌‌ همفکری می­کنیم و سعی می­کنیم با هم تصمیم‌گیری کنیم"؛ "درباره آینده شغلی، تحصیلی، مالی، جابه‌جایی محل زندگی و... با هم مشورت می­کنیم"؛ "گاهی ممکنه دچار تنش بشیم باهم حرف می‌زنیم" «به ترتیب، مصاحبه‌شوندگان شماره ۲، ۶ و 4».

رابطه دوستانه با همسر: "من رابطم با شوهرم اگه بخوام در یک کلمه خلاصه‌اش کنم، دوستانه هست و ما به‌عنوان دوتا دوست نگاه می‌کنیم تا زن و شوهر به همین خاطر درباره این که چی دوست دارم چی دوست ندارم صحبت می‌کنم" «مصاحبه‌شونده شماره 6».

احترام به فردیت همسر: "همیشه به همسرم احترام می‌زارم و تا حالا با صدای بلند باهاش صحبت نکردم"؛ " من این احترام و آزادی رو برای همسرم قائلم که هر موقع نیاز داشته باشه از زمانش برای رسیدگی به امور شخصی استفاده کنه"؛ " سعی کردم رو نقاط حساسی که همسرم رو اونها حساسیت داره زیاد ورود نکنم، و به ارزش‌های همسرم احترام بزارم"؛  "به نظرم برای این‌که یک رابطه خوب باشه باید به حریم شخصی طرف مقابلت احترام بزاری و اجازه بدی گاهی تنها باشه" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۴، ۲، ۳ و 1».

نقد اخلاق همسر در موقعیت مناسب: " بعد از هر بحثی که داریم موقعی که آرام می‌شیم در مورد رفتارهای همدیگه نظر میدیم، و من خواسته­هامو مطرح میکنم، ایشون هم همین‌طور"؛ " برای سرگرمی، اخلاق همدیگه رو نقد می­کنیم، من این سرگرمی رو به همسرم پیشنهاد دادم" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۱ و 5».

صرف زمان و تلاش برای شناخت یکدیگر: "در مواقعی که تضادی بین دیدگاه­هامون پیش میاد من خیلی راحت از ویژگی‌های شخصیتیم براش میگم که من چطور آدمیم و اون هم متقابلاً همین‌طوره"؛ " گاهی اوقات برای شناخت بیشتر نسبت به آقایان تو گوگل سرچ کردم و کتاب هم خواندم" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۶ و 3».

گوش دادن فعال و درک همسر: "سعی می­کنم شنونده خوبی باشم، وقتی تعارضی بینمان پیش میاد اول سکوت می­کنم بعد باهاش صحبت می­کنم"؛ "مواقعی که جروبحث میشه خودم رو جای همسرم می­زارم و تلاش می­کنم درکش می­کنم" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۵ و 6».

ایجاد امیدواری در همسر: "برای این‌که به همسرم امید بدم آینده رو به‌صورت مثبت توی ذهنش تصویرسازی می­کنم، مثلاً میگم مشکلاتمون حل می­شه من دکترامو میگیرم شاغل هم هستم و مطمئناً بهت کمک می‌کنم تا به اون آینده­ای که هردوتامون انتظارشو داریم برسیم" «مصاحبه‌شونده شماره 1».

همراهی و همکاری در جهت رشد: "کلاً ما هردومون اهل کاریم، اهل نشستن نیستیم، بزرگ‌ترین حسن ما همینه، ما تنبلی نمی­کنیم، و این باعث می­شه رشد کنیم"؛ " من همیشه در سختی‌ها در کنار همسرم و خانوادم بودم" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۲ و 5».

۳. راهبردهای عاطفی: آخرین مضمون اصلی استخراج‌شده از خلال مصاحبه­ها درباره راهبرد­های حفظ رابطه در زنان شاغل، راهبردهای عاطفی و هیجانی بود. آنها رابطه صمیمانه همراه با عشق و محبت، همدلی و درک احساسات یکدیگر، دلجویی از همسر و ابراز آزادانه احساسات و عواطف همچنین عدم قهر طولانی‌مدت را به‌عنوان مجموعه­ای از راهبردهای مهم در پایداری ازدواج خود دانستند. شرکت‌کننده شماره ۲ اظهار داشت: "زندگی بدون عشق و دوست داشتن یک زندگی بی‌روح است که زن و مرد فقط در حال سوختن و ساختن هستند". به نقل از شرکت‌کننده شماره ۳: "ابراز احساسات نسبت به همسر یک امر ضروری در اتصال مرد به خانواده است و این عقیده اشتباه که مردان کمتر از زنان به ابراز علاقه اهمیت می­دهند را قبول ندارد، ابراز علاقه و دوست داشتن نسبت به همسر در جمع فرزندان و خانواده، رابطه زناشویی را مستحکم­تر می­کند و به مرد احساس اطمینان می­دهد". این شرکت‌کننده ادامه داد، "قهر طولانی‌مدت باعث می­شود، مرد از خانواده فاصله گرفته و حتی کمتر به فرزندان اهمیت دهد، این باعث تحمیل فشار روانی زیادی به او و فرزندانش می­شود که خطر فروپاشی خانواده­اش را در پی دارد". شرکت‌کننده شماره ۳ درباره بازگو کردن قصه زندگی اظهار داشت: "گاهی اوقات که تنها
می­شیم خاطرات خوب گذشته یا سختی­هایی که با هم کشیدیم رو مرور می­کنیم، این باعث میشه به هم بیشتر دلبسته بشیم و از طرفی به جزئیات کم­اهمیتی که ممکنه به رابطمون لطمه بزنه نپردازیم". شرکت‌کنندگان شماره ۱ و ۶ نیز همانند دیگر داوطلبان، به نقش مهم رابطه عاطفی و صمیمیت در رابطه زناشویی خود تأکید کردند و درک احساسات همسر، دلجویی و حمایت عاطفی از او را از جمله رموز پایداری ازدواج خود دانستند. در زیر برخی از جملات شرکت‌کنندگان، در قالب زیر مقوله­های راهبردهای عاطفی، شرح داده می­شود.

همدلی و درک احساسات: "وقتی همسرم احساس غم و اندوه می­کنه باهاش همدلی می­کنم، بهش گوش می­دم، مثلاً پارسال که پدرشو از دست داد، ایشون خیلی گریه می­کرد، منم تنها کاری که می­تونستم بکنم این بود که گاهی به حال خودش بزارمش و بعدش دلداریش بدم" «مصاحبه‌شونده شماره 1».

عشق و صمیمیت: "ما یک رابطه عاشقانه داریم برای عاشقانه‌تر هم شدنش به هم کادو میدیم"؛ "به نظر من زندگی یعنی ابراز احساسات و صمیمی بودن" «مصاحبه‌شوندگان شماره ۸ و 2».

ابراز آزادانه علایق و احساسات: "من چون کلاً آدم احساسی هستم اون احساسم رو در رفتارم یا نحوه گفتارم نسبت به همسرم نشون میدم، حالا چه احساسات منفی چه مثبت، به‌خصوص توی ابراز علاقه خیلی با هم راحتیم، من دوسش دارم و اینو بارها بهش گفتم، حتی جلوی خانوادم" «مصاحبه‌شونده شماره 1».

دلجویی: "همسرم یه ذره زود رنجه، وقتی بحثی پیش میاد اغلب من برای آشتی پا پیش
می­زارم و از دلش در میارم" «مصاحبه‌شونده شماره 2».

عدم قهر طولانی: "بالاخره تو بهترین رابطه­ها و عاشقانه‌ترین رابطه­ها هم زن و شوهرا دعوا می­کنن، منم زندگی عاشقانه­ای دارم اما در هر صورت زندگی دعوا زیاد داره، اگه قرار باشه بعد از هر دعوایی، قهر بکنی بری خونه پدرت زندگیت خراب میشه، من تا حالا نشده بعد از دعوا مدت طولانی قهر بکنم، بعضی مواقع تو حیاط تا صبح نشستم از بس ناراحت بودم اما هیچ‌وقت خونه پدرم نرفتم، چون در هر صورت من که برمی­گردم، پس چرا ارزش خودم و شوهرمو از دید دیگران بیارم پایین، بالاخره من سه تا بچه هم دارم" «مصاحبه‌شونده شماره 3».

ازخودگذشتگی، فداکاری، بخشش و مدارا: " زن باید تو زندگی زناشوییش خیلی باگذشت باشه، به نظرم اگه زن باگذشت نباشه زندگی استوار نیست"؛ "باید با تمام سختی زندگی مشترک کنار بیای"؛ "من خیلی وقتا شده از خودم و خواسته­هام  می‌گذرم و پا روی بعضی علایق خودم می­زارم تا دل طرف مقابلم رو نشکنم"؛ " ما با هم کنار میایم، متقابلاً ایشون هم وقتی میبینن من توی نظراتم یه جاهایی کوتاه میام، ایشون هم کوتاه میان"؛ "صبوری که من دارم زبان زد اعضای خانواده هست، دیگران هم از من به‌عنوان الگوی صبوری یاد میکنن" «مصاحبه‌شوندگان شماره 7، 3، 1 و 4».

بازگو کردن قصه زندگی: "گاهی اوقات که تنها می­شیم خاطرات خوب گذشته یا سختی­هایی که با هم کشیدیم رو مرور می­کنیم، این باعث میشه به هم بیشتر دلبسته بشیم و از طرفی به جزئیات کم­اهمیتی که ممکنه به رابطمون لطمه بزنه نپردازیم" «مصاحبه‌شونده شماره 3».

وقت­گذرانی با هم: "من و همسرم خیلی مشغله کاری داریم، به‌خاطر این ‌همه مشغله حتی ارتباطمون با اطرافیان خیلی کم شده، ولی همیشه سعی کردیم دونفری یه برنامه­ریزی بکنیم که اوقات بیشتری رو با هم بگذرانیم تا اون عشق و علاقه­ای که به هم داریم از بین نره" «مصاحبه­شونده شماره 7».

اطمینان‌بخشی عاطفی: "من این اطمینان رو به همسرم دادم که حتی وقتی‌که با هم جروبحث می‌کنیم من همچنان دوستت دارم" «مصاحبه‌شونده شماره 8».

بحث و نتیجه‌گیری

1. Gupta, S
2. Petriglieri, J. L., & Obodaru, O
3. Rabenu, E., Tziner, A., & Sharoni, G

[1]. Gahlawat, N., Phogat, R. S., & Kundu, S. C

[2]. Pines, A. M., & Nunes, R

[3]. Gopalan, N., & Pattusamy, M

[4]. Lundberg, A. G., & Frankenhaeuser, K

5. 5. Vieira, J. M., Matias, M., Lopez, F. G., & Matos, P. M

[6]. Lindfors, P., Berntsson, L., & Lundberg, U

[7]. Badr, H., & Taylor, C. L. C

[8]. Stafford, L., Dainton, M., & Haas, S

4. 4. Canary, D. J., & Stafford, L

[10]. Ramirez Jr, A

[11]. Afifi, T. D., Harrison, K., Zamanzadeh, N., & Acevedo Callejas, M

[12]. Hsieh, H. F., & Shannon, S. E

[13]. Krippendorff, K

[14]. Confirm ability

[15]. Credibility

[16]. Dependability

[17]. Transferability