تعداد نشریات | 36 |
تعداد شمارهها | 1,215 |
تعداد مقالات | 8,803 |
تعداد مشاهده مقاله | 7,403,049 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 4,339,663 |
طراحی و اعتباریابی الگوی والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فصلنامه فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 1، دوره 18، شماره 64، مهر 1402 اصل مقاله (782.87 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سیدعباس ساطوریان* 1؛ محمدرضا احمدی2؛ حمید رفیعی هنر3؛ کارینه طهماسیان4 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1استاد و همکار پژوهشی، گروه روانشناسی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2استادیار گروه روانشناسی موسسه امام خمینی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3استادیار پژوهشکده اخلاق و معنویت؛ پژوهشکده فرهنگ و علوم اسلامی، قم، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4استادیار، گروه روانشناسی؛ دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تاریخ دریافت: 21 اردیبهشت 1401، تاریخ بازنگری: 08 بهمن 1401، تاریخ پذیرش: 29 شهریور 1402 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پژوهش حاضر با هدف طراحی و اعتباریابی الگوی والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی به روش آمیخته(کیفی و کمّی) از نوع اکتشافی متوالی در سال 1399 انجام گرفت. در بخش کیفی پژوهش، ابتدا با استفاده از روش دادهبنیاد و بر اساس تحلیل معنایی، منابع اسلامی بررسی و از میان بیش از 500 گزاره اسلامی، با توجه به اصل اشباع 166 گزاره انتخاب شد که با تحلیل گزارهها، 194 کد باز، 88 کد محوری و 18 کد انتخابی به دست آمد. در بخش کمّی، با استفاده از روش دلفی، میزان مطابقت کدهای محوری با کدهای باز و گزارهها، همچنین میزان مطابقت کدهای انتخابی با کدهای محوری و گزارهها توسط متخصصان (77/84CVI >و96/0CVR >) تأیید شد. نتایج پژوهش نشان داد الگوی والدگری اسلامی برای دوره نوجوانی از 5 مقوله مبنایی(شرایط علّی، شرایط واسطهای، مقوله محوری، راهبردها و پیامدها) و هر مقوله از یک یا چندین مؤلفه تشکیل شده است. در نتیجهی تقسیمبندی کدها در مقولههای پنجگانه روشن شد که یک کد به عنوان شرط علّی، هشت کد به عنوان شرایط واسطهای و هفت کد به عنوان راهبردها اختصاص یافت و دو کد نیز با هم ترکیب و مقوله هستهای را شکل دادند. روایی الگوی والدگری اسلامی نیز توسط متخصصان مطلوب (99/0 CVI >و92/0CVR >) ارزیابی شد. نتیجه این که منابع اسلامی، از غنا و ظرفیت بالایی برای استخراج الگوی والدگری برخوردار است که برای دوره نوجوانی از 18 مؤلفه تشکیل و با اعتبار است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
"والدگری"؛ "نوجوان"؛ "الگو"؛ "منابع اسلامی" | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
عنوان مقاله [English] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Designing and validating the model of parenting during adolescence based on Islamic sources | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان [English] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
seyyedabbas satoriyan1؛ mohamadreza ahmadi2؛ hamid Rafie honar3؛ Karina Tahmasian4 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1Professor and research associate, Department of Psychology, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2Assistant Professor, Department of Psychology, Imam Khomeini Institute | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3Assistant Professor of Ethics and Spirituality Research Institute; Research Institute of Islamic Culture and Sciences, Qom, Iran. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4Assistant Professor, Department of Psychology; Shahid Beheshti University, Tehran, Iran. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده [English] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
The present study aims at designing and validating the model of parenting in adolescence based on Islamic sources in a mixed method (qualitative and quantitative) of sequential exploratory type in 2019. In the qualitative part of the research, first, using the data-based method and based on semantic analysis, Islamic sources were examined and among more than 500 Islamic propositions, 166 propositions were selected according to the principle of saturation, and 194 open codes were obtained by analyzing the propositions. 88 core codes and 18 selective codes were obtained. In the quantitative part, by using the Delphi method, the degree of conformity of core codes with open codes and propositions, as well as the degree of conformity of selected codes with core codes and propositions was confirmed by experts (CVI > 84.77 and CVR > 0.96). The results of the research showed that the Islamic parenting model for adolescence consists of 5 basic categories (causal conditions, mediating conditions, central category, strategies and consequences) and each category consists of one or more components. As a result of dividing the codes into five categories, it became clear that one code was assigned as a causal condition, eight codes were assigned as mediating conditions, and seven codes were assigned as strategies, and two codes were combined and categorized. They formed a nucleus. The validity of the Islamic parenting model was also evaluated by the experts (CVI>0.99 and CVR>0.92). The result is that Islamic sources have a wealth and a high capacity for extracting the parenting model, which consists of 18 components and is valid for the adolescent period. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها [English] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
"parenting", "adolescent", "model", "Islamic sources" | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
طراحی و اعتباریابی الگوی والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامیچکیدهپژوهش حاضر با هدف طراحی و اعتباریابی الگوی والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی به روش آمیخته(کیفی و کمّی) از نوع اکتشافی متوالی در سال 1399 انجام گرفت. در بخش کیفی پژوهش، ابتدا با استفاده از روش دادهبنیاد و بر اساس تحلیل معنایی، منابع اسلامی بررسی و از میان بیش از 500 گزاره اسلامی، با توجه به اصل اشباع 166 گزاره انتخاب شد که با تحلیل گزارهها، 194 کد باز، 88 کد محوری و 18 کد انتخابی به دست آمد. در بخش کمّی، با استفاده از روش دلفی، میزان مطابقت کدهای محوری با کدهای باز و گزارهها، همچنین میزان مطابقت کدهای انتخابی با کدهای محوری و گزارهها توسط متخصصان (77/84CVI و96/0CVR ) تأیید شد. نتایج پژوهش نشان داد الگوی والدگری اسلامی برای دوره نوجوانی از 5 مقوله مبنایی(شرایط علّی، شرایط واسطهای، مقوله محوری، راهبردها و پیامدها) و هر مقوله از یک یا چندین مؤلفه تشکیل شده است. در نتیجهی تقسیمبندی کدها در مقولههای پنجگانه روشن شد که یک کد به عنوان شرط علّی، هشت کد به عنوان شرایط واسطهای و هفت کد به عنوان راهبردها اختصاص یافت و دو کد نیز با هم ترکیب و مقوله هستهای را شکل دادند. روایی الگوی والدگری اسلامی نیز توسط متخصصان مطلوب (99/0 CVI و92/0CVR ) ارزیابی شد. نتیجه این که منابع اسلامی، از غنا و ظرفیت بالایی برای استخراج الگوی والدگری برخوردار است که برای دوره نوجوانی از 18 مؤلفه تشکیل و با اعتبار است. واژگان کلیدی:"والدگری"، "نوجوان"، "الگو"، "منابع اسلامی".
Abstract The present study aims at designing and validating the model of parenting in adolescence based on Islamic sources in a mixed method (qualitative and quantitative) of sequential exploratory type in 2019. In the qualitative part of the research, first, using the data-based method and based on semantic analysis, Islamic sources were examined and among more than 500 Islamic propositions, 166 propositions were selected according to the principle of saturation, and 194 open codes were obtained by analyzing the propositions. 88 core codes and 18 selective codes were obtained. In the quantitative part, by using the Delphi method, the degree of conformity of core codes with open codes and propositions, as well as the degree of conformity of selected codes with core codes and propositions was confirmed by experts (CVI > 84.77 and CVR > 0.96). The results of the research showed that the Islamic parenting model for adolescence consists of 5 basic categories (causal conditions, mediating conditions, central category, strategies and consequences) and each category consists of one or more components. As a result of dividing the codes into five categories, it became clear that one code was assigned as a causal condition, eight codes were assigned as mediating conditions, and seven codes were assigned as strategies, and two codes were combined and categorized. They formed a nucleus. The validity of the Islamic parenting model was also evaluated by the experts (CVI>0.99 and CVR>0.92). The result is that Islamic sources have a wealth and a high capacity for extracting the parenting model, which consists of 18 components and is valid for the adolescent period. Key words: "parenting", "adolescent", "model", "Islamic sources".
مقدمهامروزه یکی از دغدغههای جاری والدین و روانشناسان، پرداختن به این مسأله است که چگونه میتوان فرزندانی را پرورش داد که سالم، شاداب و موفق بوده و مطابق با هنجارهای خانوادگی و اجتماعی رفتار نمایند. بر همین اساس بسیاری از پژوهشهای بومی صورتگرفته در حوزه والدگری، بر جنبههای رفتاری والدگری (سبکها) متمرکز بودهاند، این در حالی است که جنبههای شناختی والدگری، مانند نگرش والدین به والدگری، ارزشها، اهداف و انتظارات والدینی از اهمیت بهسزایی برخوردار بوده و یکی از عوامل اساسی تعیینکننده رفتارهای والدین بهشمار میرود (برنشتاین و چیاه[1]، 2016). مارینی[2](2000) معتقد است که ارزشها، باورهای ارزیابیشدهای هستند که عناصر شناختی و تأثیرگذار را ترکیب میکنند تا به مردمی که در این جهان زندگی میکنند، جهت دهند (نقل از هیتلین[3]، 2006) . به عبارت دیگر، شناختها، اهداف و انتظارات والدین در خصوص داشتن و تربیت یک فرزند خوب، تعیین خواهد کرد که والدین با چه شیوههایی فرزندان خود را پرورش دهند (رمضانی و همکاران، 1397). به طور طبیعی هر خانواده شیوههای خاصی را در تربیت فردی و اجتماعی فرزندان خویش به کار میگیرد. این شیوهها که سبکهای والدگری نامیده میشود، متأثر از عوامل مختلفی از جمله عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیره میباشد(هاردی و جادیک[4]، 2008). سبکهای والدگری را میتوان مجموعهای از رفتارها دانست که تعاملات والد-فرزند را در طول دامنه گستردهای از موقعیتها توصیف میکند و اهداف گوناگونی مانند تربیت اخلاقی، روانی، شناختی، رشد و پیشرفت استعدادهای فرزندان را در بر دارد (حسینینسب و احمدیان، 1387). والدگری اولین و اساسیترین مرحله در فرایند پرورش و اجتماعی کردن فرزندان در جامعه با توجه به باورها، ارزشها و ایدهآلهای والدین است (قدسی و قائمی، 1393). هرچند بورنستین[5](2002) معتقد است والدگری، پرورش و اجتماعی کردن فرزندان در مراحل اولیه رشد آنها در خانواده است اما در آموزههای اسلامی، اجتماعی کردن فقط بخشی از والدگری است و اخلاق بندگی در برگیرنده زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی است و بر مبنای فطرت و استعدادهای خدادادی و مبتنی بر عقاید، اخلاق و احکام دینی تعریف میشود (قدسی و قائمی، 1393). اگرچه روابط بین والدین و فرزندان و سبک والدگری والدین بر رشد کودک و نوجوان اثر میگذارد، اما اینکه اعمال والدگری چگونه به کار گرفته و چگونه ادراک میشوند، میتواند در بین مرزهای فرهنگی تفاوت معناداری داشته باشد. حساسیت به تفاوتهای فرهنگی نه تنها در مطالعات بین ملتها، بلکه برای پژوهشهای درون یک کشور معین که تفاوتهای قومیتی و فرهنگی وجود دارد نیز مهم است (رمضانی و همکاران، 1398). فرهنگ غنی میتواند سرمایهای برای یک جامعه باشد و در تربیت نسل آینده اثر مثبتی ایفا کند، زیرا بیشترین تأثیر را بر افکار و رفتار والدین دارد (مهری، نادی و سجادیان، 1399). ادبیات پژوهشی روانشناسی (مانند؛ دومنچرودریگز[6]، دونـوویچ[7] و کراولـی[8]،2009؛ کراکـت[9]، ویــد[10]و راســل[11]،2010؛ پادماویدجاجا[12] و چااو، 2010) حاکی از این است که سبکهـای والدگری والـدین متـأثر از بافـت فرهنگـی آنهاست و علت تفاوت در سبکهای والدگری بین جوامـع و گـروههـای قـومی مختلـف، بـه تفـاوتهـای فرهنگـی در شناختها، ارزشهای تربیتی و معنای مؤلفههای والدگری برمیگردد. در میان مطالعات روانشناسی اسلامی به موضوع والدگری اسلامی خاص دوره نوجوانی کمتر پرداخته شده و بهتبع، مدلسازی مفهومی و ارائه الگو نیز در این زمینه اتفاق نیفتاده است. با وجود این، محقق به سه پژوهش نسبتاً مرتبط در این زمینه دست یافته است. در یکی از این پژوهشها مهدوینیک (1392) به دنبال ارائه الگوی والدگری بر اساس آموزههای اسلامی بوده و ده مؤلفه را در این خصوص استخراج کرده است که برخی از آنها جنبه عمومی دارند؛ یعنی در تمام مراحل والدگری باید رعایت شوند مانند؛ تکریم، محبت، عدالت، صداقت، نظارت و کنترل، و برخی از این مؤلفهها جنبه اختصاصی دارند؛ یعنی مختص به برخی از مراحل فرزندپروری هستند مانند؛ سیادت، تعلیم، تأدیب، اقتدار و وزارت. در پژوهشی دیگر، همتی (1391) به دنبال تهیه، ساخت و تعیین ویژگیهای روانسنجی پرسشنامه نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام بوده و مؤلفههایی را برای نقش پدر از منابع اسلامی استخراج کرده و معتقد است؛ نقش پدر به دو بخش کلی قبل از تولد و بعد از تولد تقسیم شده و برای بخش بعد از تولد، وظایف مالی و غیرمالی در سه دوره هفته ساله را برای پدر در نظر گرفته که تربیت اجتماعی و تربیت اقتصادی خاص دوره نوجوانی در نظر گرفته شده است و پدر با ایفای نقش ایجادی یا اصلاحی میتواند به وظیفه خویش در این دوره عمل نماید. سراقی (1392) نیز در پژوهش خود مؤلفههای نقش مادری را از نگاه اسلام و روانشناسی مورد بررسی قرار داده و به سه مؤلفه اصلی (پذیرش، محافظت و پرورش) و هفت زیر مؤلفه (تأمین نیازهای زیستی، حفظ از خطر، مراقبتهای پیشگیرانه، بازی، محبت، تکریم، پیشگیری از آسیب و جهتدهی مذهبی) دست یافته است. با وجود این قبیل پژوهشها، در جستجویی که محقق انجام داد، مدل والدگری برای دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی یافت نشد. برخی پژوهشها (رمضانی و همکاران، 1398) به توقعات والدین از فرزندان پرداختهاند اما اینکه وظایف والدین در برابر فرزندان از نگاه آموزههای اسلامی کدام است و چگونه میتوانند نقش والدگری خود را ایفا کنند، موضوعی است که بدان پرداخته نشده است. بنابراین، از یکسو با توجه به این که نقش خانواده در زندگی روانشناختی و اجتماعی فرزندان؛ در ادبیات موجود مورد تأکید بسیار قرار گرفته است (کسپ و لوپز[13]، 2006)، اما با وجود این تأکیدها، شاهد فقدان مدل و برنامههای والدگری برآمده از آموزههای اسلامی هستیم و اغلب پژوهشهای انجام شده در زمینه والدگری در کشور نیزمبتنـی بر نظریات غیربومی رایـج در ادبیـات روانشناسـی، ماننـد نظریه بامریند[14]، صورتبندی و اجـرا شـده و به تفـاوتهـای دینی و فرهنگی در این زمینه کمتوجه بـودهانـد. از سوی دیگر، پژوهشگر به مدل والدگری اسلامی دست نیافت و طراحی مدل والدگری و پروتکل آموزشی مبتنی بر آن برای جامعهای که اسلاممحور است امری ضرور به نظر میرسد. علاوه بر اینکه اکثر پژوهشهای قبلی در قالب پژوهشهای کمّی طراحی و اجرا شدهاند، در حالیکه برای استخراج مؤلفههای دینی والدگری و تدوین پروتکل والدگری اسلامی، روش پژوهش کیفی مزیتهای خاص خودش را دارد و میتواند دانش نظری را در این زمینه گسترش داده و چشماندازهای عملی روشنی را نیز ارائه کند. با توجه به آنچه گذشت پژوهش حاضر در راستای توجه به متغیرهای دینی جامعه اسلامی شکل گرفته و به دنبال پاسخگویی به این سوال بود که طراحی و اعتباریابی الگوی والدگری برای دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی به چه شکل است؟. روششناسی پژوهشپژوهش حاضر، به دو روش آمیخته (کیفی و کمی) انجام شده است. در بخش کیفی ابتدا ابوابروایی مانند؛ حقالولد، تأدیبالولد، فضلالأولاد، و روایات مرتبط با سن فرزندان برای شناسایی واحد تحلیل مورد مطالعه قرار گرفت و مشخص شد که «واحد تحلیل[15]» در پژوهش حاضر، واحد معنایی خواهد بود. واژگان مربوط به دو ملاک کلیِ «وظائف والد» و «حقوق فرزند» (به عنوان دو ملاک کلی ورود به مفاهیم دینی برای مطالعه موضوع والدگری اسلامی) از قرآن و کتب روایی جمعآوری شد. کلیدواژگان بدست آمده متشکل از مفاهیمی همچون؛ والد، ولد، أولاد، ابن، بنت، حق الولد/الأولاد، تأدیبالولد، تعلیمالولد، تکریمالولد، حبّالولد، سن، بلوغ، غلام، حدث/حدثالسن بودند. در جستجوی چندمرحلهای با واژگان مرتبط و بررسی ابواب مختلف، پس از حذف موارد غیرمرتبط و تکراری، از میان حدود 500 گزاره اسلامی، در مجموع، 166 گزاره انتخاب و با روش داده بنیاد،کدگذاری(باز، محوری و انتخابی) نسبت به آنها انجام گرفت. برای اطمینان خاطر ابواب مرتبط، کتاب حکمتنامه کودک و جوان مورد بازنگری قرار گرفت که گزاره و مفهوم جدیدی اضافه نشد. معیار تفکیک هر شماره در جدول کدگذاری باز، رساندن یک کد معنایی مرتبط با موضوع بوده است؛ به طوری که یک گزاره دینی میتواند حاوی چندکد معنایی باشد و در چند جا تکرار شده باشد. بنابراین از 166 گزارهای که مورد بررسی و کدگذاری قرار گرفت، تعداد 194 کد باز استخراج شد. در کدگذاری محوری کدهای مرحله قبل با یکدیگر مقایسه؛ موارد مشابه و مرتبط با یکدیگر ادغام و سپس به هر کدام عنوان مناسبی اطلاق گردید و در نهایت 88 کد محوری شکل گرفت. کدهای محوری بدست آمده مجدد به گزارهها عرضه شد و صحت برداشت کدها توسط محقق مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله کدگذاری انتخابی نیز برگشت به گزارهها انجام و مقایسه دائمی توسط محقق صورت گرفت که در نهایت 18 کد انتخابی (مؤلفه) بدست آمد. کدگذاری انتخابی طی دو مرحله صورت گرفت. در مرحله اول چهار مقوله عمده (شرایط علّی، مؤلفههای واسطهای، راهبردها و پیامدها) استخراج شد. در مرحله دوم از ادغام دو مؤلفه (یک مؤلفه علّی و یک مؤلفه واسطهای)، مقوله هستهای شکل گرفت و در نهایت الگوی والدگری مبتنی بر منابع اسلامی متشکل از پنج مقوله شامل شرایط علّی، مقوله هستهای، مؤلفههای واسطهای، راهبردها و پیامدها شکل گرفت. در بخش کمّی پژوهش، روایی محتوایی[16] یافتهها با استفاده از روش ارزیابی نظرات کارشناسان با استفاده از ضریب شاخص روایی محتوا[17] سنجیده شد. جامعه آماری پژوهش در بخش کیفی که به طراحی الگوی والدگری اختصاص داشت، از بین حدود 500 گزاره برگرفته از منابع اسلامی(قرآن و کتب روایی معتبر؛ یعنی کتب روایی با درجه الف و ب)، تعداد 166 گزاره به عنوان نمونه آماری پژوهش حاضر انتخاب شدند که 194 کد باز از آنها استخراج گردید. منظور از منابع اسلامی در پژوهش حاضر، عبارت است از قرآن کریم و روایاتی که در کتب معتبر شیعی با معیار درجهبندی کتب روایی جمعآوری شده است(طباطبایی،1390). در درجهبندی کتب روایی، کتابهای حدیثی بر اساس 12 ملاک رد و قبول، در سه گروه «الف»، «ب» و «ج» درجهبندی شدهاند که منابع روایی تحقیق حاضر از کتب درجه «الف» انتخاب شدهاند و در برخی موارد جهت تأیید و توضیح بیشتر از کتب درجه «ب» نیز استفاده شد. آثار مأثور از پیشوایان معصوم (ع) و آثار منقول علما (تا سده پنجم هجری) مانند شیخ کلینی، مفید، صدوق، طوسی، طبرسی و سید رضی از جمله منابع درجه «الف» و درجه «ب» هستند (ر.ک.، طباطبایی، 1390). جامعه آماری پژوهش در بخش کمّی که به اعتباریابی الگوی والدگری اختصاص یافته است، از بین متخصصان روانشناسی و علوم حوزوی ساکن شهر قم که همزمان دارای تحصیلات دانشگاهی روانشناسی(دکترای تخصصی و دانشجوی دکتری) و تحصیلات حوزوی(محصل و فارغالتحصیل درس خارج فقه و اصول) بودند، جهت بررسی روایی، 9 کارشناس خبره به روش نمونهگیری هدفمند و گلوله برفی[18] انتخاب شدند و کدها به همراه گزارهها به آنها عرضه شد و نظر آنها در مورد میزان مطابقت کدگذاریهای محوری و انتخابی با گزارهها و همچنین میزان مطابقت کدهای انتخابی با کدهای محوری گرفته شد و در نهایت شاخص روایی محتوا محاسبه گردید. یافتههای پژوهشبا مطالعه بابهای روایی مرتبط با والدگری دوره نوجوانی و مشخص شدن واحد تحلیل، جستجو در منابع اسلامی انجام گرفت و از میان بیش از 500 گزاره ، تعداد 166 گزاره اسلامی شامل آیات قرآن و روایات برگرفته از منابع روایی معتبر، کدگذاری شد و در نهایت محقق به 194 کد باز (مفهوم)، 88 کد محوری(مقوله) و 18 کد انتخابی(مؤلفه) دست یافت (جدول 1). جدول (1): کدهای محوری و انتخابی والدگری اسلامی در دوره نوجوانی
مطابق با جدول 1، تعداد 88 کد محوری و 18 کد انتخابی یا مؤلفه برای والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی به دست آمد. در ادامه 18 کد انتخابی(مولفهها) در 5 مقوله (شرایط علی، مقوله هستهای، شرایط واسطهای، راهبردها و پیامدها) تقسیم شدند. با دقت و بررسی مجدد کدها مشخص شد که کد/مؤلفه مراقبت و هدایتگری نوجوان به همراه تدریجی بودن والدگری، هستهایترین کد/مؤلفه والدگری میتواند باشد به این دلیل که بقیه کدها را میتواند پوشش دهد و در همه موارد به نوعی تأثیرگذار است و رد پای آن دیده میشود. به این معنا که اگر مراقبت و هدایتگری در الگو قرار داده شود، والدگری معنا پیدا خواهد کرد و اگر از الگو برداشته شود، والدگری ناقص و به نوعی بیمعنا خواهد شد. از اینرو، هستهایترین کد در الگوی والدگری نوجوان بر اساس منابع اسلامی، «مراقبت و هدایتگری» است که به صورت تدریجی انجام خواهد شد. لازم به ذکر است که در پژوهش حاضر پیامدهای دوگانه نیز برای الگوی والدگری اسلامی در نظر گرفته شد که عبارتند از: برقراری رابطه مطلوب والد-نوجوان وشکلگیری هویت سالم. روابط فرضی بین مؤلفههای والدگری دوره نوجوانی در قالب نمودار زیر، ترسیم شده است.
نمودار 1: روابط فرضی و الگوی والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی همانگونه که در نمودار 1 گذشت؛ در تقسیمبندی کدها به مقولههای پنجگانه روشن شد که یک کد به عنوان شرط علّی، هشت کد به عنوان شرایط واسطهای و هفت کد به عنوان راهبردها در نظر گرفته شد و دو کد نیز با هم ترکیب شدند و مقوله هستهای را شکل دادند. در مقوله اول که به شرایط علّی اختصاص دارد روشن شد که مؤلفه «پذیرش و اِعمال مسئولیت والد در برابر فرزند» تعیینکننده اولین مولفهی والدگری اسلامی است. اِعمال مسئولیت والدین نسبت به نوجوان از طریق یک مقوله محوری با عنوان «مراقبت و هدایتگری تدریجی» صورت میگیرد. بدین معنا که همه مولفههای دیگر را میتوان به نوعی وابسته و تحت تأثیر مقوله محوری مراقبت و هدایتگری تدرجی در نظر گرفت. والدین مراقبت و هدایتگری تدریجی خویش را با استفاده از راهبردهای رابطه عاطفی، عدالت، تقویت و تنبیهگری، الگودهی، بیان مستدل، واگذاری مسئولیتها به نوجوان و تکریم و احترام، انجام خواهند داد و به واسطه درک توان نوجوان، توجه و تأمین نیازهای مالی و سلامت جسمانی، کمک به کامل شدن هویت در ابعاد دینی، اخلاقی، اجتماعی، شغلی و جنسی نوجوان زمینه را برای دستیابی به پیامدها و نتایج والدگری یعنی برقراری رابطه مطلوب والد-نوجوان و شکلگیری هویت سالم در نوجوان فراهم خواهند کرد. ویژگیهای روانسنجی مولفهها و الگوی والدگری مبتنی بر منابع اسلامی از طریق بررسی نظرات کارشناسان انجام گرفت. به این منظور دو موضوع توسط کارشناسان مورد بررسی قرار گرفت؛ 1. مؤلفههای استخراج شده برای الگوی والدگری اسلامی، 2. فرایند/الگوی والدگری اسلامی. موارد دوگانه مذکور در قالب یک جدول به همراه گزارههای دینی به 9 متخصص مسائل دینی و اعتقادی که تخصص رواشناسی نیز داشتند، ارائه شد تا در ضمن دو مقیاس لیکرت (4 درجهای و 3 درجهای)، نظرات خود را اولاً در زمینه میزان مطابقت یافتههای نظری با گزارهها دینی اظهار نموده (جهت بررسی شاخص روایی محتوا؛ CVI)؛ ثانیاً دیدگاه خود را راجع به میزان ضرورت یافتههای مذکور برای والدگری اسلامی (جهت بررسی نسبت روایی محتوا؛ CVR) اعلام نمایند. توصیف تخصص شناختی کارشناسان در جدول 2 آمده است.
جدول 2: مشخصات متخصصان در جدول شماره 3 شاخص روایی محتوا (CVI) کدهای باز به کدهای محوری، وکدهای محوری به کدهای انتخابی آمده است. همانطور که از این جدول نمایان است روایی محتوایی این کدها از وضعیت خوبی برخوردارند. به طوری که شاخص CVI هر یک از مولفهها 88/0 و بالاتر بوده و میانگین کل CVI برابر با 99/0 میباشد که بالاتر از مقدار CVI بحرانی یعنی 79/0 است. بنابراین مطابقت لازم مولفههای والدگری با منابع اسلامی به اثبات میرسد. جدول 3: شاخص روایی محتوایی کدهای والدگری اسلامی
جدول 4 نتایج بررسی روایی محتوایی فرایند یا الگوی والدگری اسلامی را نشان میدهد. جدول 4: شاخص و نسبت روایی محتوایی فرایند/الگوی والدگری اسلامی
بر اساس نتایج جدول 4، فرایند یا الگوی پیشنهادی محقق از روایی مطلوبی برخوردار است. به طوری که شاخص CVI بخشهای فرایند 88/0 و بالاتر بوده و میانگین کل CVI برابر با 96/0 میباشد که بالاتر از مقدار CVI بحرانی یعنی 79/0 است. بنابراین مطابقت لازم الگوی پیشنهادی با منابع اسلامی به اثبات میرسد.از سوی دیگر، طبق نتایج جدول مذکور، شاخص CVR بخشهای فرایند 78/0 و بالاتر بوده و میانگین کل CVR برابر با 92/0 میباشد که از مقدار CVR بحرانی برای 9 کارشناس یعنی 78/0 بالاتر است. از اینرو ضرورت الگوی پیشنهادی برای والدگری اسلامی در نقطه مطلوبی از نگاه کارشناسان قرار گرفته است. خلاصه روند و یافتههای پژوهش در نمودار زیر قابل مشاهده است.
نمودار 2: روند و یافتههای پژوهش بحث و نتیجهگیریپژوهش حاضر با هدف طراحی الگوی والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی و اعتباریابی آن انجام گرفت. بر اساس نتایج بدست آمده از پژوهش، مؤلفههای والدگری دوره نوجوانی عبارتند از: پذیرش و اعمال مسئولیت والد در برابر فرزند، مراقبت و هدایت فرزند توسط والد، مرحلهای و تدریجی بودن والدگری، لزوم درک توان نوجوان، توجه و تأمین سلامت جسمی، توجه و تأمین نیازهای مالی، کمک به کامل شدن هویت در ابعاد جنسی، دینی، اخلاقی، اجتماعی و شغلی، رابطه عاطفی، عدالت، واگذاری مسئولیتها به نوجوان (استخدام)، تقویت و تنبیهگری، تکریم و احترام، الگودهی و بیان مستدل. نحوه ارتباط مؤلفههای استخراجشده در الگوی والدگری اسلامی بحث مهمی است که بر اساس یافتههای پژوهش همانگونه که در نمودار 1 نیز گذشت؛ هر کدام از مقولهها از تعدادی مؤلفه و زیرمؤلفه تشکیل شده و یک منظومه را بهوجود آوردهاند. منظومهای که هر یک از مقولهها همانند قطعههای یک پازل، علاوه بر نقش خود در والدگری، منجر به ثبات و تکمیل قطعههای دیگر میشود و در مقابل، نبود یا ضعف هر مقوله، باعث تضعیف والدگری و پیامدهای موردانتظار خواهد شد. الگو و فرایند والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی بدین صورت است که پدر و مادر ابتدا میبایست مسئولیت خویش نسبت به نوجوان را بشناسند و ضمن پذیرش این مسئولیت، در صدد ایفای آن باشند. هیچکدام از والدین نمیتوانند از مسئولیت خویش فرار کنند یا مسئولیت خویش را به دیگری واگذار نمایند. طبق فرمایش پیامبر اکرم (ص) پدر در قبال اهل خانواده مسئول است (بخاری،1401، ج1، ص215) و مادر نیز نسبت به اهل بیت همسر و فرزندانش مسئول است (دیلمی، 1412ق، ج 1، ص184). حال اگر والدین بخواهند مسئولیت خویش را در قبال نوجوان انجام دهند؛ به وسیله مراقبتگری و هدایت تدریجی او میتوانند این مسئولیت را انجام دهند. درباره نقش مراقبتی والدین نسبت به فرزندان آموزههای متعدد و متنوعی وجود دارد. به عنوان نمونه؛ امام صادق(ع) فرمودند:«زمانی که آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً» (تحریم، 6) نازل شد، یکی از مسلمانان نشست و مشغول گریه شد و میگفت: من از دست خودم عاجز بودم، اکنون مسئول خانواده خود نیز شدم. در این هنگام پیامبر خدا(ص) به ایشان فرمود: همین که آنان را به آنچه خود را به آن امر میکنی، امر کنی و از آنچه خود را از آن نهی میکنی، نهی کنی(برای انجام مسئولیت)کفایت میکند»[19](طبرسی،1412ق، ص177).طبیعتاً این امر و نهی به تدریج و طی فرایند رشد و تربیت فرزندان اتفاق خواهد افتاد. لازمهی مراقبت و هدایت تدریجی نوجوان توسط والدین این است که توان او را درک کنند، سلامت جسمانی و نیازهای مالی او را (در حد توان و تعادل) تأمین نمایند و به شکلگیری و کامل شدن ابعاد هویت (دینی، اخلاقی، اجتماعی، جنسی و شغلی) نوجوان همواره کمک نمایند. البته همانگونه که مؤلفههای بدست آمده نشان میدهد، والدین در این زمینه میتوانند از راهبردهای رابطه عاطفی، تکریم و احترام، عدالت، الگودهی، واگذاری مسئولیتها، تقویت و تنبیه و بیان مستدل استفاده نمایند. در این صورت، میتوان به اهداف و پیامدهای والدگری یعنی برقراری رابطه مطلوب والدین-نوجوان، و شکلگیری هویت سالم در نوجوانان دست یافت. در تبیین کلی مولفهها میتوان چنین گفت؛ «درک توان نوجوان» بدین معنا است که والدین به نقاط قوت و ضعف جسمانی[20] نقاط قوت و ضعف شناختی[21]، ویژگیهای عاطفی[22]، نقاط قوت و ضعف اخلاقی[23] و رفتاری نوجوان[24] آگاهی داشته باشند و در تعامل و توقعات خود از نوجوان، آنها را لحاظ کنند. توجه داشته باشند که نوجوان بعد از ضعفهای دوران کودکی، از نیرومندی جسمانی برخوردار میشود، آمادگی پذیرش دارد و یادگیری او ماندگار است، حدس قویای دارد و صاحب نظر و ایده است. درک کنند که نوجوان حساس است و دارای شور، نشاط و علاقه به آراستگی و زیبایی است. بدانند که نوجوان صفای باطن و رقّت قلب بیشتری دارد به همین جهت سریعتر به کارهای خیر روی میآورند همانگونه در زمان پیامبر اکرم (ص)، اسلام توسط نوجوانان و جوانان راحتتر پذیرفته میشد. در ضمن توجه داشته باشند که ناپختگیهای عقلی و رفتارهای نسنجیده نیز از نوجوان به طور طبیعی سر میزند[25] . والدین میبایست در باب تأمین سلامت جسمی فرزند، ضمن توجه به رزّاق بودن خداوند، در طلب رزق حلال و تبیین انواع رزق و روزی به نوجوان باشند و با بیان نکات بهداشتی و تغذیهای او را در این خصوص هدایت کنند و همچو امام سجاد (ع) برای سلامتی و افزایش رزق و روزی فرزندانشان دعا کنند آنگونه که حضرت فرمودند:«خدای من! فرزندان مرا نیرومند و سالم بدار؛ و برای من و به دست من، روزی آنان را فراوان فرما (صحیفه سجادیه، ص120). بر اساس آموزههای اسلامی، نفقه فرزندان بر پدر واجب است (کلینی، 1365، ج4، ص13)؛ و ایجاد توسعه مالی بر عیال نیز پسندیده یا واجب شمرده شده (ابنشعبهحرانی، ص442؛ کلینی، 1405ق، ج4، ص11)؛ اما از سختگیری مالی بر عیال نهی شده است (بروجردی، 1386، ج26، ص966). همانگونه که نفقه فرزندان و عیال بر عهده پدر است و توسعه مالی و گشایش در این زمینه نیز پسندیده اما سختگیری مالی بر فرزندان، پسندیده نیست، پس پدر(به کمک مادر) همواره میبایست نیازهای مالی نوجوان را در حد معمول و متعادل برآورده سازند. طبق ماده 1198 قانون مدنی، پرداخت نفقه فرزندان تا زمان مشخصی بر عهده پدر میباشد که معمولا با توجه به عرف نفقه پسر تا سن ۱۸ سالگی با پدر است و بعد از آن هم اگر فرزند نتواند معیشت خود را تامین کند باز هم نفقه به ایشان تعلق میگیرد که تعیین میزان آن با دادگاه خواهد بود (دمرچلی، 1400). از آنجا که نوجوانی دوره هویتیابی است والدین در این زمینه نقش مهمی برعهده دارند و میتوانند با مراقبت و هدایت تدریجی و به موقع خویش به نوجوان کمک کنند تا در ابعاد مختلف هویتی همچو هویت دینی[26]، هویت اخلاقی[27]، هویت اجتماعی[28]، هویت جنسی[29] و هویت شغلی[30] به رشد و انسجام قابل قبولی برسد. رابطه عاطفی بین پدر و مادر با فرزندان، یک نیاز است (کلینی، 1405ق، ج6، ص46)؛ و لازم است این رابطه با نوجوان تقویت شود (طبرسی، 1412ق،ص222). والدین برای ارتقای رابطه عاطفی با نوجوان میبایست برنامه داشته باشند و تلاش کنند، نوجوان را (با همه ویژگیهایی که دارد) بپذیرند؛ او را همچون دیگر فرزندانشان، پارهی تن خویش (نهجالبلاغه، نامه 31) و هدیهی الهی ببینند (سمرقندی، 1421ق، ص343)؛ و سعی کنند به او محبت بورزند (کلینی، 1405ق، ج6، ص49). البته از اصل عدالت نیز نباید غافل شد. رعایت عدالت درمحبت به دختر و پسر (کلینی، 1413ق: ج6، ص51)، عدالت در بوسیدن، و حتی درهدی هدادن به فرزندان میبایست رعایت شود (مجلسی،1403ق،ج104،ص93). کیفیت رابطه عاطفی والدین با نوجوان باید بهگونهای باشد که نوجوان برای وقت گذراندن با والدین انگیزه داشته باشد و از بودن با والدین خرسند باشد (کلینی، 1405ق، ج11، ص448). وجود این رابطه عاطفی بین والدین و فرزندان، جدای از نیازی که فرزندان به آن دارند و احساس مثبت دوست داشتنی بودن را برای آنها به وجود میآورد، برای خود والدین نیز لذت و ثواب به ارمغان میآورد. پیامبر اکرم (ص) در این زمینه فرمودند: اگر والدین نگاه محبتآمیز به فرزندشان داشته باشند پاداش میگیرند (نوری، 1408ق، ج2، ص626). بر اساس آموزههای اسلامی، فرزندان با هر جنسیتی و در هر سنی که باشند میبایست از طرف والدین مورد احترام و تکریم قرار گیرند. زیرا از یکسو انسان دارای کرامت ذاتی[31] است (اسراء/70)، بنابراین وظیفه والدین است که فرزندان خویش را، جدای از علاقه و عشقی که به آنان دارند، به عنوان یک بنده خدا، تکریم و احترام کنند. از سوی دیگر، نوجوانی که به واسطه کرامتبخشی والدین، احساس خودارزشمندی و عزتنفس کند، رضایت از زندگی او نیز افزایش خواهد یافت و در موقعیتهای مختلف زندگی دست به هر خطایی نمیزند (نوری، 1408، ج11، ص339) چون برای خویش ارزش و احترام قائل است. ضمن اینکه سیره اهل بیت(ع) به خوبی بیانگر تکریم فرزندان است. در خصوص راهکارهای تکریم نوجوان میتوان به مواردی مانند؛ نیکو صدا زدن نوجوان (یا بنی!)، سلام کردن به نوجوان، مشورت کردن با او، به خواستههای او بها دادن، بخشش و تمایز بین خود و رفتار، عدم مقایسه، عدم عیبجوئی و سرزنش زیاد، عدم تبعیض، رازدار نوجوان بودن و غیره اشاره کرد. توانمندی نوجوان در پذیرش مسئولیتها (استخدام) یکی از نکات مهمی است که در متون دینی بدان تصریح شده است. به عنوان مثال؛ پیامبر اکرم (ص) فرمودند: درهفت سال سوم، نوجوان به خدمت گرفته شود (طبرسی،1385ق، ص255). در روایت دیگر امام علی (ع) میفرماید: به نوجوان مسئولیت بدهید (صدوق، 1413ق، ج3، ص493). در سیره پیامبر اکرم(ص) نیز مشاهده میشود که ایشان به نوجوانان مسئولیت میدادند(صحیح بخاری، ج3، ص1365). ضمن اینکه توصیه شده است که با نوجوان مشورت کنید (صافات، 102)، یا با نوجوان بهخاطر حدس قوی و تیزذهنی او مشورت کنید (ابن ابیالحدید، 1404ق، ج20، ص337) و اینکه نظر نوجوان میبایست شنیده شود (قصص، 26). بنابراین، مشورتخواهی از نوجوانان و جوانان، مشارکت دادن آنها در تصمیمگیریها و سپردن مسئولیتها (البته در حد توان آنان و برای کسب تجربه و تمرین، افزایش استقلال و اعتماد به نفس) به نوجوانان ضرورت دارد. از جمله راهبردهای مهمی که در ایجاد و بازسازی رفتار فرزندان میتوان از آن استفاده کرد تقویت و تنبیه است. در متون اسلامی راهکارهای تقویتکننده متعددی بیان شده است مانند؛ بایستگی بخشش خطای فرزند (مجلسی، 1403ق،ج104، ص98)؛ توجه به نقاط مثبت(هندی، ج16، ص584)، نادیده گرفتن ضرر مالی و توجه به منافع فرزند(کلینی، 1405ق، ج11، ص445)؛ تحسین فرزند و در آغوش گرفتن او به خاطر انجام کار نیک (مفید، 1394، ص189)؛ تحسین فرزند و شکرگزاری بهخاطر انجام کار نیک (صدوق، 1363، ج2، ص127) و همچنین راهکارهای تنبیهی مانند تغافل (نوری، ج۹، ص۱۵۹، ح ۲2) و رعایت اصل تناسب؛ به این معنا که بین رفتار منفی و مجازات فرزند، تناسب وجود داشته باشد (پاینده،1382، ص226). توجه مثبت و منفی از نکات دیگر است. در روایت آمده است که گنهکار را با پاداش دادن به نیکوکار، تنبیه کنید(صبحیصالح،1414ق، ص718). مواردی دیگری مانند؛ پرهیز از تنبیه بدنی (فرزندان را کتک نزنید و با بیاعتنایی کوتاهمدت به فرزند، او را تنبیه کنید (مجلسی،1403ق، ج101، ص99) و پرهیز از زدن به صورت فرزند(پاینده،1382، ص226))؛ پرهیز از تأدیب هنگام عصبانیت (کلینی، 1405ق، ج14، ص243)؛ پرهیز از اجبار (ابن ابیالحدید، 1404ق، ج20، ص267 ح102)؛ پرهیز از ملامت زیاد (لیثیواسطی، 1376، ص22 ح159) از نکات دقیق و ظریفی است که در روایات به آنها توجه شده است. یکی از ویژگیهای دوران نوجوانی، الگویابی و الگوپذیری است که در راستای رشد و شکلگیری هویت رخ میدهد. انتخاب الگو در راستای ارزشهای هر فرد میباشد؛ نوجوانانی که ارزشهای معنوی، دینی و اخلاقی برایشان مهم است الگوهای خود را از میان شخصیتهای مذهبی پیدا میکنند و نوجوانانی که قدرت بدنی، جمال ظاهری، ثروت و امثال اینها برایشان مهم است از افرادی که در این زمینهها مطرح هستند، پیروی میکنند. نیاز به الگو و توجه به آن از دیدگاه قرآن نیز مطرح گردیده و خداوند متعال بهترین اسوه و سرمشق را برای بشر معرفی کرده است: «برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد میکنند»(احزاب،33/21). شناساندن الگوهای ایمانی و اخلاقی از وظایف والدین، مربیان، و مسؤولان امورآموزشی و تربیتی است. از آنجا که الگوپذیری و همانندسازی نوجوان با الگوها طبیعی است لذا در اوایل بلوغ پدر و مادر باید نوجوان خود را از تقلید کورکورانه، بدون برهان و تحقیق پذیرفتن و تبعیت محض، باز داشته و او را به سمت منطقی بودن و دلیل داشتن برای تمام کارها از جمله تقلید و الگوبرداری از دیگران، سوق دهند. از سوی دیگر فرزندان از والدین و بزرگترهای خویش، تبعیت و تقلید میکنند بنابراین والدین میبایست خود الگوی مناسبی برای فرزندانشان باشند (لقمان،21). در نوجوانی پدر باید الگوی مناسبی برای پسر و مادر الگوی مناسبی برای دخترش باشد تا هویت او به خوبی شکل بگیرد (طبرسی،1385ق، ص46). خوش خلق بودن و عملکرد منطقی والدین میتواند الگوی خوبی برای نوجوان (عیاشی،1421ق، ج2، ص338) و موجب اصلاح رفتارهای نامناسب نوجوان شود (کلینی، 1405ق، ج6، ص50)؛ به عنوان نمونه، والدین اگر به پدر و مادر خویش نیکی کنند، فرزندان نیز از آنها الگوبرداری خواهند کرد (کلینی، 1405ق، ج5، ص554). یکی از نکات مهم و راهبردهای موثر در والدگری دوره نوجوانی که در سیره بزرگان نیز به خوبی قابل مشاهده است استفاده از بیان مستدل میباشد. بدین معنا که اگر به فرزندانشان دستوری میدادند یا امر و نهی خاصی داشتند منطق آن را نیز برای فرزندان بیان میکردند. به عنوان مثال؛ لقمان به فرزندش میگوید: فرزندم برای خدا شریک قائل مشو زیرا شرک، ظلم بزرگی است (لقمان، 13)؛ در توصیه دیگری میفرماید: فرزندم! ازمصاحبت با فاسقان بپرهیز زیرا فاسقان همچو سگان میمانند که اگر چیزی نزد تو باشد میخورند و اگر نباشد، تو را مذمت کرده و آبرویت را میبرند (مفید،1394، ص338). امام سجاد (ع) به فرزندش میفرماید: از هرنوع دروغ بپرهیز زیرا کسی که دروغ کوچک را مرتکب شود بر دروغ بزرگ نیز جرأت پیدا میکند (کلینی، 1405ق، ج2، ص338)؛ از امام علی(ع) نقل شده که در سفارش به فرزندشان محمدبن حنفیه فرمودند: مبادا به خودبینی و بداخلاقی و بیصبری مبتلا شوی زیرا با این صفات هیچ دوستی برایت باقی نمیماند و پیوسته تعدادی از مردم از تو کناره میگیرند (صدوق، 1403ق، ج1،ص147). بنابراین، بر اساس منابع اسلامی والدین میبایست برای دستورات و امر و نهیهایی که به فرزندان-مخصوصاً نوجوانشان- دارند منطق و دلیل ذکر کنند زیرا نوجوان به دنبال داشتن منطق و دلیل برای انجام هر کاری است و تبعیت بیچون و چرا و از روی اجبار را نمیپذیرد. با توجه به آنچه گذشت میتوان تعریفی از سازه «والدگری دوره نوجوانی»بر اساس منابع اسلامی با توجه به تمام عناصر دخیل در این سازه ارائه داد: والدگری یعنی: پذیرش و ایفای مسئولیت والد در برابر نوجوان به وسیله مراقبت و هدایتگری تدریجی، با کمک از راهبردهای؛ رابطه عاطفی، تکریم، عدالت، تقویت و تنبیه، الگودهی، واگذاری مسئولیتها، الگودهی و بیان مستدل با واسطه درک توان نوجوان، تأمین سلامت جسمی و نیازهای مالی، کمک به کامل شدن هویت در ابعاد دینی، اخلاقی، اجتماعی، شغلی و جنسی برای رسیدن به رابطه مطلوب والد-فرزند و شکلگیری هویت سالم نوجوان. همانگونه که یافتههای پژوهش حاضر نشان میدهد (جدول 1) علاوه بر مؤلفههایی که در پژوهش مهدوینیک (1392) برای دوره نوجوانی بدست آمده است مانند: اقتدار و وزارت به همراه مؤلفههای عمومی تکریم، محبت، عدالت، صداقت، نظارت و کنترل)، و علاوه بر دو نوع نقش تربیتی که در پژوهش همتی(1391) برای پدر در نظر گرفته شده (تربیت اجتماعی و اقتصادی)، و یا مؤلفههایی که سراقی(1392) در پژوهش خود برای نقش مادری(سه مؤلفه اصلی(پذیرش، محافظت و پرورش) و هفت زیرمؤلفه(شامل تأمین نیازهای زیستی، حفظ از خطر، مراقبتهای پیشگیرانه، بازی، محبت، تکریم، پیشگیری از آسیب و جهتدهی مذهبی)) بهدست آورده است، محقق در پژوهش حاضر به مؤلفههای دیگری نیز دست پیدا کرده که مخصوص والدگری اسلامی در دوره نوجوانی است مانند؛ درک توان نوجوان، کمک به کاملشدن هویت در ابعاد مختلف دینی، اخلاقی، اجتماعی، شغلی و جنسی، مراقبت و هدایت تدریجی، واگذاری مسئولیتها، الگودهی و بیان مستدل. البته مؤلفههای توجه و تأمین سلامت جسمی و نیازهای مالی را میتوان برای همه دورههای سنی فرزندان در نظر گرفت. بنابراین، ضمن همسویی و همپوشی اجمالی برخی مؤلفههای بدست آمده در این پژوهش با مؤلفههای پژوهشهای مهدوینیک (1392)، همتی (1391) و سراقی (1392)، پژوهش حاضر با استفاده از روش دادهبنیاد، نگاه کاملتری به والدگری در دوره نوجوانی داشته و توانسته به مباحث و جوانب مختلف این دوره و نقش والدین برای رسیدن به یک رابطه مطلوب والد-فرزند و شکلگیری هویت سالم نوجوان بپردازد، موضوعی که در پژوهشهای قبلی دیده نشد. علاوه بر اینکه پژوهشی که به طور خاص به والدگری دوره نوجوانی بر اساس منابع اسلامی اختصاص یافته باشد در دسترس نبود. پیشنهاد میشود والدگری در دوره نوجوانی در خانوادههای اسلامی-ایرانی بر اساس مؤلفههای بدست آمده در این پژوهش صورت پذیرد. در این صورت والدین ضمن انجام صحیح و موفقیتآمیز مسئولیت خویش، میتوانند ارتباط مطلوبی با نوجوان خود برقرار نموده و از این طریق زمینه تربیت صحیح و رشد همهجانبه نوجوانشان را نیز فراهم آورند. تربیتی که مسئولیت آن را خداوند بر دوش والدین نهاده است و رشدی که فرزندان را به تمایزیافتگی و هویتیابی سالم و جامع خواهد رساند. در نتیجهی این انجام وظیفه و تربیت صحیح، هم والدین خرسندشده و لذت میبرند و هم فرزندان بخاطر این رشدیافتگی متعادل و همهجانبه، در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی و دینی خویش موفق و سربلند خواهند بود. با توجه به یافتهها و نتایج بدست آمده میتوان در گام بعدی به تدوین طرحنمای آموزشی بر اساس مدل والدگری اسلامی برای دوره نوجوانی و امکانسنجی آن پرداخت که نیازمند مطالعات بعدی است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
منابعقرآن کریم (1398). ترجمه فولادوند، محمدمهدی، تهران: انتشارات پیام عدالت.
نهجالبلاغه، سیدرضی. (1378). ترجمۀ دشتی، محمد، تهران:کاشف.
ابنابیالحدید، عبدالحمید بنهبهالله (1404ق). شرح نهج البلاغه، قم: مکتبه آیه الله مرعشی النجفی.
ابن اثیر جرزی، مبارکبنمحمد (1367)، النهایه، قم: اسماعیلیان
ابن بابویه، محمدبن علی: صدوق (1362). الخصال، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
ابن شعبه حرانی، حسن (1404ق). تحف العقول، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
ابنبابویه، محمدبنعلی: صدوق (1363). عیون اخبارالرضا، قم: چاپ مهدى لاجوردى.
ابن بابویه، محمدبن علی: صدوق (1413 ق). من لایحضره الفقیه. قم، دفتر انتشارات اسلامی.
ابن بابویه، محمدبن علی: صدوق، عللالشرایع (1385ق)، نجف اشرف: حیدریه
بخاری، محمّدبن اسماعیل (۱۴۲۲ق). صحیح البخاری، پژوهش محمد زهیر بن ناصر، بیروت: دار طوق النجاة.
بروجردی، آقا حسین (1386). جامع احادیث شیعه، تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
پاینده، ابوالقاسم (1382). نهج الفصاحة، تهران: دنیای دانش.
تمیمىآمدى، عبدالواحد (1366ش). غرر الحکم و درر الکلم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
حر عاملی، محمدبن الحسن (1409ق). وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه آل البیت.
حسینی نسب، سید داوود؛ احمدیان، فاطمه؛ روانبخش، محمدحسین. (1387). بررسی رابطه روش های فرزندپروری با خودکارآمدی و سلامت روان دانش آموزان. مطالعات تربیتی و روانشناسی، 9(1):38-21.
حمیری قمی، محمدبن عبد الله بن جعفر (1369ق)، قرب الاسناد، نجف: مطبعه حیدریه.
دمرچلی، محمد (1400). https://vakildadfar.com
دیلمی، حسن بن محمد (1412ق). ارشاد القلوب الی الصواب، قم: الشریف الرضی.
رفیعیهنر، حمید (1397). الگوی درمانی خود نظم جویی برای افسردگی بر اساس منابع اسلامی: تدوین مدل مفهومی و طرحنمای درمان و مطالعه امکان سنجی و پیامدهای اولیه. رساله دکتری، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
رمضانی، ولیالله؛ عبدخدایی، محمدسعید؛ طبیبی، زهرا؛ آقامحمدیانشعرباف، حمیدرضا (1398). «ابعاد شناختی فرزندپروری والدین ایرانی»، فصلنامه روانشناسی شناختی، دوره ششم، 3 (17)، 36-22.
سراقی، همایون (1392). مولفه های نقش مادری از نگاه اسلام و روانشناسی و ساخت پرسشنامه آن از نگاه اسلام. پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
سمرقندی، نصر بن محمد (1421ق). تنبیه الغافلین بأحادیث سیدالأنبیاءوالمرسلین، بیروت: دار ابن کثیر.
طباطبایی، سیدمحمدکاظم (1390). منطق فهم حدیث، قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
طبرسی، حسن بن فضل (1412ق). مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی.
طبرسی، علی بن حسن (1385ق). مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، نجف: مکتبه الحیدریه.
طوسی، محمد بن الحسن (1414ق). الامالی،قم: دارالثقافه.
عیاشی، محمد بن مسعود(1380ق).تفسیرالعیاشی، ج1و2،پژوهش سید هاشم رسولی محلاتی،تهران: چاپخانه علمیه.
لیثی واسطی،علی بن محمد (1376). عیون الحکم و المواعظ، قم، انتشارات دارالحدیث.
قدسی، علیمحمد؛ قائمی، مرتضی (1393). «بررسی تطبیقی سبکهای فرزندپروری با سبک فرزندپروری امام علی (ع) در نامه سیویکم نهجالبلاغه». فصلنامه پژوهشنامه نهجالبلاغه، سال دوم، ش8، 20-1.
مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار، بیروت، موسسه وفاء.
مفید، محمدبن محمد (1413ق). الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم: کنگره شیخ مفید.
مفید، محمدبن محمد (1394).الاختصاص، قم: جامعه مدرسین.
مفید،محمدبن محمد (1413ق). الامالی، محقق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، قم،کنگره شیخ مفید.
مهدوینیک، حسین (1392). الگوی فرزندپروری بر اساس آموزههای اسلامی و تبیین روانشناختی آن، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مهری، مریم؛ نادی، محمدعلی؛ سجادیان، ایلناز (1399). «مقایسه اثربخشی فرزندپروری ذهن آگاهانه با رویکرد ایرانی-اسلامی با فرزندپروری مثبت بر خودتنظیمی هیجانی و خودکارآمدی مادران». فصلنامه علمی-پژوهشی سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، 4(2)، 49-33.
مومنی راد، اکبر؛ علی آبادی، خدیجه؛ فردانش، هاشم؛ مزینی، ناصر(1392).«تحلیل محتوای کیفی در آیین پژوهش؛ ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج، فصلنامه اندازه گیری تربیتی»، 14 (4)،222-187 .
نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت.
همتی، مجید(1391). تهیه، ساخت و تعیین ویژگیهای روانسنجی پرسشنامه نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام. پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
هیثمی، علی ابن ابوبکر(1408ق). مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
هندی، علی المتقی بن حسام الدین (1397ق). کنز العمال فی سنن الاقوال و الاعمال، بیروت: مکتبه التراث الاسلامی.
Bornstein, M. H., & Cheah, C. S. L. (2006).The Place of “Culture and Parenting” in the Ecological Contextual Perspective on Developmental Science. In K. H. Rubin and O. B. Chung (Eds.).Parenting beliefs, behaviors, and parent-child relations: a cross-cultural perspective (pp. 3-33). New York: Psychology Press.
Caspe, M., & Lopez, M. E. (2006). Lessons from family-strengthening interventions: Learning from evidence-based practice. Harvard Family Research Project: Cambridge.
Crockett, Lisa J., Veed, Glen J. & Russell, Stephen T. (2010). Do Measures of Parenting Have the Same Meaning for European, Chinese, and Filipino American Adolescents? Tests of Measurement Equivalence. In Stephen T.
DomenechRodrı´guez, M. M., Donovick, M. R. & Crowley, S. L. (2009). Parenting Styles in a Cultural Context: Observations of ‘‘Protective Parenting’’ in First-Generation Latinos. Family Process, Vol. 48, No. 2, 195-210.
Hardy.D. F, T, G., & Jaedicke, S. (2008). Examining the velation of parenting to childrens coping whith every stress. child development,vol.68.p:18-48.
Hitlin, S. (2006). Parental influences on children’s values and aspirations: Bridging two theories of social class and socialization. Sociological Perspectives, 49(1), 25–46.
Madanipour, A., Rostami, Z., & Madandar, M. (2011). A Comparative Study of Child Rearing Values in Central Asia, the Middle East and North Africa. Journal of Family Research, 6(4), 411-431.
Padmawidjaja, Inna A. & Chao, Ruth K. (2010).Parental Beliefs and Their Relation to the Parental Practices of Immigrant Chinese Americans and European Americans. In Stephen T., Asian American Parenting and Parent-Adolescent Relationships (pp. 37-60). New York: Springer. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 352 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 414 |