تدوین بسته آموزش سلامت جنسی و اثربخشی آن بر عملکرد جنسی زوجین شاغل تازه ازدواج کرده

تدوین بسته آموزش سلامت جنسی و اثربخشی آن بر عملکرد جنسی زوجین شاغل تازه ازدواج کرده

مهنوش ایزدی^[1] | امید مرادی^[2] | کیوان کاکابرایی^[3]

چکیده

هدف از انجام پژوهش حاضر تدوین بسته آموزش سلامت جنسی و اثربخشی آن بر عملکرد جنسی زوجین شاغل تازه ازدواج کرده در سال 1402-1401 بود. روش پژوهش نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری این پژوهش شامل زوجین تازه ازدواج کرده دانشگاه علوم پزشکی شهر کرمانشاه بود. جهت انتخاب نمونه آماری به روش نمونه‌گیری هدفمند، 40 نفر از زوجین تازه ازدواج کرده دانشگاه علوم پزشکی شهر کرمانشاه جهت استخراج مولفه‌های سلامت جنسی و برای بررسی تاثیر متغیر مستقل(رویکرد بسته آموزشی تدوین شده 10 زوج و برای گروه گواه نیز 10 زوج) انتخاب شدند و به صورت تصادفی در گروه‌های آزمایش و گواه قرار گرفتند. لازم به ذکر است گروه آزمایش به مدت 8 جلسه 40 دقیقه‌ای آموزش سلامت جنسی را دریافت کردند. آزمودنی‌ها در هر دو گروه، قبل از مداخله و بعد از گذشتن دو هفته از آموزش سلامت جنسی به پرسشنامه‌های عملکرد جنسی زنان و عملکرد جنسی مردان پاسخ دادند. نتایج تحلیل کوواریانس چند متغیری نشان داد مداخله آموزش سلامت جنسی بر عملکرد جنسی زوجین تازه ازدواج کرده تاثیر معناداری داشته است(001/0=P). بنابراین می‌توان نتیجه گرفت بسته آموزش سلامت جنسی می‌تواند در مشاوره‌های پیش از ازدواج و مشاوره خانواده مورد توجه روانشناسان و مشاوران جهت غنی‌سازی زندگی زوجین مورد استفاده قرار گیرد.

کلیدواژه‌‌ها: سلامت جنسی، عملکرد جنسی، زوجین تازه ازدواج کرده

مقدمه

ازدواج اولین قدم در جهت تشکیل خانواده و یکی از مهمترین انتخاب‌‌های هر شخصی در طول زندگی‌‌اش است. خانواده اولین هسته‌ هر اجتماع و مهم‌‌ترین بنیان جوامع است که افراد هر اجتماعی در بستر آن رشد می‌کنند و از طریق آن وارد جامعه می شوند(قنبران جزی، 1400). از جمله دلایل اصلی ازدواج عمدتا تجربه عشق و محبت، داشتن شریک و همراه در زندگی، ارضای نیازهای عاطفی و روانی، افزایش شادی و خشنودی و تجربه رشد و کمال است (بازرگان و همکاران ، 1400). ازدواج و تشکیل رابطه زناشویی مهم‌‌ترین و حیاتی‌‌ترین اقدام بین‌‌فردی است که می‌‌تواند با ارزش‌‌ترین سرمایه‌‌های روانشناختی مانند اعتماد، تعهد و احساس رضایت را به همراه داشته باشد (جوهان^[4] و همکاران، 2017). در ازدواج، پیوند دو جنس بر پایه روابط پایه‌‌ی جنسی به وجود می‌‌آید. بر این اساس، یک حق اساسی برای مردان و زنان این است که برای مسئولیت‌‌های جنسی خود آماده شوند و به آگاهی و دانش جنسی مورد نیاز خود دست یابند (کدیور، 1397). روابط جنسی سالم و مناسب در زوجین می‌‌تواند موجبات تحکیم پیوندهای خانوادگی را فراهم آورد و از پیدایش و تشدید اختلالات روانی و از هم گسیختگی بنیان خانواده و به تبع آن جامعه جلوگیری نماید (براتی و همکاران، 1393). روابط جنسی صحیح به عنوان پیش زمینه‌‌ای برای تقویت عواطف و احساسات بین زوج‌‌ها عمل نموده و در ادامه به صورت یک دور مثبت باعث می‌‌شود که تربیت فرزندان به نحو بهتر و با کارایی بیشتری انجام گیرد. برخورداری از روابط جنسی سالم به عوامل مختلفی مانند باورها و اعتقادات فرهنگی، تحصیلات دانشگاهی و آموزش‌‌های خانوادگی بستگی دارد(دسروسیر و همکاران^[5]، 2020). به عنوان مثال، خجالت از صحبت کردن درباره مسائل جنسی و عدم درک صحیح و اصولی از چگونگی مسائل جنسی و نداشتن اطلاعات کافی در این زمینه از علل مؤثر در بروز مشکلات جنسی در تجربه‌‌های اولیه زندگی مشترک است (بلوریان و گنج لو، 1386). با وجود اینکه تمایلات جنسی، ذاتی و غیرارادی می‌‌باشند، ولی باورها و رفتارهای جنسی آموختنی هستند؛ بنابراین فعالیت‌‌های جنسی مشابه می‌‌تواند برای افراد مختلف معانی متفاوتی داشته باشد و حتی برای یک شخص از یک زمان به زمان دیگر تغییر می‌‌یابد (براتی و همکاران، 1393). مسائل جنسی از لحاظ اهمیت در ردیف مسائل درجه اول زندگی بوده و سازگاری در روابط جنسی و تناسب و تعادل در مقدار تمایل جنسی در زن و مرد از مهم‌‌ترین علل خوشبختی و موفقیت یک زندگی زناشویی است (کاظمی و زنگنه، 2020). با این حال بر اساس نتایج مطالعات مختلف ۴۰ درصد از زوج‌‌های راضی از زندگی زناشویی دچار اختلالاتی در روابط جنسی یا نارضایتی نسبی از این گونه روابط می‌‌باشند(ترمن^[6]، 2017؛ مدانس^[7]، 2015). تقریبا حدود ۵۰ درصد زنان ازدواج کرده بالای ۳۵ سال هرگز ارگاسم را تجربه نکرده‌‌اند و ۴۰-۳۰ درصد مردان مراجعه کننده به کلینیک‌‌های اختلالات جنسی از انزال زودرس رنج می‌‌برند(برزیناک و ویسمن^[8]، 2014).

طبق تعاریف، سلامت جنسی یعنی موقعیتی که در آن زوجین از یک رابطه سالم، مناسب و بهنجار جنسی بهره‌‌مند هستند به گونه‌‌ای که وضعیت جسمی، روحی و رفتاری آنها مطلوب و حاکی از یک نوع هماهنگی، انس و محبت در زندگی زناشویی باشد (سادات، 1395). سلامت جنسی یکی از جنبه‌‌های اصلی سلامت افراد و اساس سلامت جسمی و عاطفی و رفاه افراد، زوج‌‌ها و خانواده‌‌ها است که همه مردم را در همه سنین و همه مراحل زندگی، تحت تأثیر قرار می‌‌دهد و نه تنها سهم به سزایی در بهداشت و سلامت کلی خانواده ایفا می‌‌کند بلکه به عنوان یک نیاز و استراتژی برای رسیدن به اهداف توسعه هزاره بیان شده است (سازمان بهداشت جهانی^[9]، 2020). فعالیت جنسی و رضایت حاصل از آن به عنوان یکی از اساسی‌‌ترین ابعاد زندگی انسان است (لیتزینگر و گوردون^[10]، 2005). سلامت جنسی جزء مهمی از سلامت بوده و تأکید روز افزونی بر اهمیت پرداختن به آن وجود دارد. در ایران علی‌‌رغم اقدامات قابل ستایشی که در پاسخ‌‌گویی به نیازهای سلامت باروری به انجام رسیده است، به نظر می‌‌رسد هنوز برنامه جامعی در جهت آموزش سلامت جنسی وجود نداشته باشد. به نظر می‌‌رسد پرداختن به موضوع سلامت جنسی نه تنها پرداختن به سلامت تک تک افراد است، بلکه پرداختن به سلامت جامعه است.

از آنجایی که بعد از ازدواج جوانان با مسایل مختلفی در حیطه سلامت جنسی مواجه می‌‌شوند، فقدان اطلاعات و یا اطلاعات غلط، خطر ایجاد مشکلات خانوادگی و زناشویی را افزایش می‌‌دهد. آموزش آماده شدن برای ازدواج، رویکرد نسبتاً تازه‌‌ای برای پیشگیری از نارضایتی و شکست در زندگی زناشویی است و مبتنی بر این دیدگاه است که زوج‌‌ها می‌‌توانند یاد بگیرند که چگونه ازدواج‌‌های پایداری داشته باشند. از جمله جهاتی که به ویژه در دهه‌‌های اخیر توجه به آن بیشتر شده سلامت جنسی است (استوتزر و فری برونو، ^[11] 2015). از آنجا که رفتارهای جنسی در اجتماع با توجه به دانش، نگرش، ارزش‌‌ها، عقاید و هنجارهای اجتماعی شکل می‌‌گیرد، توجه به نگرش و تصمیم‌‌گیری جنسی و اصلاح باورهای غلط در افراد در معرض ازدواج بسیار مهم و حیاتی است. مهم‌‌ترین دلایل ضرورت آموزش سلامت جنسی به نوجوانان: دانش و نگرش صحیح جنسی، بدآموزی و وجود منابع نادرست آگاهی جنسی، تحولات فرهنگی اجتماعی، افزایش معضلات سلامت جنسی در نوجوانان و اصول مذهبی است (رستمی و همکاران، 1399). در این، راستا، یافته‌‌های اخیر نشان داده‌‌اند که دانش و نگرش جنسی با جنبه‌‌های مختلف رفتار، عملکرد، رضایت و سلامت جنسی رابطه دارد. بنابراین دانش و نگرش جنسی افراد در زمان ورود، به رابطه زناشویی یکی از متغیرهای مهمی است که باید به آن توجه گردد (کدیور، 1397). ترودل^[12] (2002) دانش و نگرش جنسی را مجموعه معلومات، اطلاعات، دانش و آگاهی فرد در مورد جنسیت و مسائل جنسی و باورهایی که در مورد فعالیت‌‌ها و نقش‌‌های جنسی دارد، تعریف می‌‌کند و اظهار می‌‌دارد که دانش و نگرش جنسی، ارتباط معناداری با رضایت زناشویی دارد. با توجه به تفاوت‌‌های فاحش اجتماعی و فرهنگی بین کشور ایران و کشورهای غربی به نظر می‌‌رسد برای تدوین برنامه آموزش سلامت جنسی در ایران، توجه به جنبه‌‌های خاص فرهنگی و مذهبی و نیز قوانین، هنجارها و ارزش‌‌های حاکم بر جامعه و خانواده‌‌ها ضروری است. همچنین برای موفقیت هر برنامه آموزشی، رسانه، پیام مناسب و نیز انتقال دهنده مناسب پیام از اهمیت زیادی برخوردار است. بدیهی است این گونه آموزش‌‌ها نبایستی موجب شکستن حریم‌‌ها و خدشه وارد کردن به موضوع حیا و عفاف مؤثرترین راه جامعه ایرانی باشد (رستمی و قزلسفلو، 1397). نبود آموزش‌‌ها و منابع اطلاعاتی درست و مناسب و همسو با فرهنگ و موازین شرعی، مذهبی و اجتماعی باعث می‌‌گردد که برخی از جوانان و حتی برخی از افراد متأهل به دنبال کسب اطلاعات، به شبکه‌‌های اینترنتی، ماهواره‌‌ای، دوستان، مجلات، لطیفه‌‌ها و داستان‌‌های مستهجن روی آورده و اطلاعات غلط و ناکارآمدی را کسب کنند که نه تنها انتظارات آنها را برآورده نمی‌‌کند، بلکه آنها را با مشکلاتی در ارتباطات بین فردی، خشونت‌‌های جنسی، بیماری‌‌های مقاربتی و یا نارضایتی‌‌ها و اختلالات جنسی روبرو کرده است (نوروزی و همکاران، 1398).

آموزش برای دستیابی به سلامت به عنوان یک حق از حقوق بشر و برای ارتقاء کیفیت مراقبت‌‌های بهداشتی لازم و ضروری است و فرصت‌‌هایی را برای افراد فراهم می‌‌کند تا در زمینه خودمراقبتی به توانمندی برسند. ارتقای سلامت جنسی نیز مانند دیگر ابعاد سلامت، نیازمند دسترسی کامل و مداوم به اطلاعات، فرصت‌‌های آموزشی و نیز حمایت‌های پایه‌‌ای از طریق فعالیت اجتماعی به هم پیوسته و موثر در زمینه اولویت‌‌بندیها، تصمیم‌‌گیری‌‌ها، راهبردهای برنامه‌‌ریزی و به کارگیری آنها برای دستیابی به سلامت بهتر می‌‌باشد و مسئولیت آن برعهده تمام افراد، گروه‌‌های اجتماعی، ارائه دهندگان خدمات سلامت و دولت است، اما علی رغم تأکید سازمان جهانی بهداشت مبنی بر آموزش سلامت جنسی به عنوان یک حق انسانی و یک ضرورت برای توسعه، هنوز در ایران برنامه جامعی برای آموزش سلامت جنسی وجود ندارد و بسیاری از نیازهای زوجین جوانان در این زمینه بدون پاسخ مانده است (بستانی خالصی، 1396). در سال‌‌های اخیر، حرکت برای تقویت زندگی زناشویی به برنامه‌‌های قبل از ازدواج در قالب کلاس‌‌های اجباری مشاوره قبل از ازدواج کشیده شده است. هدف از اجرای این برنامه، ارتقای سطح آگاهی زوجین در زمینه روش‌‌های مختلف پیشگیری از بارداری، بهداشت روانی و اصول مهارت‌‌های ارتباطی، پیشگیری از بیماری‌‌های مقاربتی، مشاوره ژنتیک و آشنایی آنان با واحدهای ارائه دهنده خدمات بهداشتی درمانی بوده است. طرح آموزش‌‌های قبل از ازدواج در سال 1370 در کشور به تصویب رسید و به استان‌ها ابلاغ شد. به دنبال آن در کلیه استان‌‌ها کلینیک مشاوره قبل از ازدواج دایر گردید و تمام زوج‌‌ها موکلف هستند جهت ثبت ازدواج در این کلاس‌‌ها شرکت کنند (سادات، 1395). با این وجود مطالعات انجام شده در ایران نشان می‌‌دهد برنامه‌‌های مشاوره یا آموزش‌‌های قبل از ازدوا ج نیازهای آموزشی جنسی زوج‌‌ها را تامین نمی‌‌کند (جواد نوری و همکاران، 2016). از طرفی از نظر تاریخی نوعی سیستم مذهبی و فرهنگی اجتماعی بسیار قوی، روابط جنسی را در ایران تحت تاثیر قرار می‌‌دهد به نحوی که هر گونه روابط صمیمانه جنسی قبل از ازدواج گناه در نظر گرفته می‌‌شود. لذا زوج‌‌های در حال ازدواج ایرانی نیازهای آموزشی برآورده نشده زیادی در زمینه سلامت جنسی دارند (سادات، 1395). سلامت جنسی علاوه بر ابعاد زیست شناختی و روان شناختی، به شدت متاثر از هنجارهای جنسی، نقش‌‌ها، انتظارات و پویایی قدرت در هر جامعه است. بنابراین در برخورد با این مقوله توجه به چهارچوب‌‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بسیار حائز اهمیت است (علیزاده فرد و رزاقی، 1400). در سال‌‌های اخیر، حرکت برای تقویت زندگی زناشویی به برنامه‌‌های آموزشی قبل از ازدواج و بعد از ازدواج کشیده شده است. فرصت مناسبی است که سبب افزایش آگاهی و اطلاع زوج‌‌ها از نقش خود در ایجاد یک رابطه صحیح و ثمر بخش گشته و بر نگرش و رفتار این آموزش‌‌ها می‌‌تواند طیف وسیعی از آنان تاثیر می‌‌گذارد (رستمی و قزلسفلو، 1397). قادری (1400) پژوهشی با عنوان طراحی و ارزشیابی برنامه ارتقادهنده رضایت جنسی در مردان متأهل شهر سنندج بر اساس چهارچوب مدل اطلاعات، انگیزش و مهارت‌های رفتاری انجام داد و به این نتیجه رسید برنامه مداخله‌ای که بر اساس مدل اطلاعات، انگیزش و مهارت‌های رفتاری طراحی گردید در بهبود اطلاعات، انگیزش، مهارت‌های رفتاری و نیز رضایت جنسی مردان متأهل مؤثر بود. کاظمی خالدی(1400) پژوهشی با عنوان تدوین محتوای بسته آموزش جنسی نوجوانان پسر ویژه والدین انجام داد و به این نتیجه دست یافت که سلامت جنسی یکی از ابعاد جدایی ناپذیر سلامت انسان است و گروه سنی نوجوان به علت شروع دوره متفاوت از نظر تکامل جنسی، گروه سنی مهم از این نظر می باشد. از این رو، با توجه به اهمیت دوران نامزدی در بین جوانان در آستانه ازدواج و خلاء پژوهش‌‌های ویژه دوران نامزدی و تغییر نگرش‌‌ها و سبک زندگی از سنتی به صنعتی، شاهد چالش‌‌ها و تعارض‌‌هایی در زوج‌‌های جوان در آستانه ازدواج هستیم؛ بنابراین با توجه به موارد فوق لزوم تدوین برنامه ارتقای سلامت جنسی در این زمینه ضروری است و با توجه به تفاوت‌‌های فاحش اجتماعی و فرهنگی بین کشور ایران و کشورهای غربی به نظر می‌‌رسد برای تدوین برنامه سلامت جنسی در ایران، توجه به جنبه‌‌های خاص فرهنگی و مذهبی و نیز قوانین، هنجارها و ارزش‌‌های حاکم بر جامعه و خانواده‌‌ها ضروری است. با توجه به مطالب گفته شده و پیشینه‌‌های انجام شده، هدف از اجرای این برنامه، ارتقای سطح عملکرد زناشویی زوجین در زمینه روش‌‌های مختلف پیشگیری از بارداری، بهداشت روانی و اصول مهارت‌‌های ارتباطی و پیشگیری از بیماری‌‌های مقاربتی، بوده است. بنابراین در این پژوهش تلاش می‌‌شود تا با بهره‌‌گیری از طراحی و آزمون، اثر بخشی بسته آموزش سلامت جنسی برای ارتقای سلامت افراد تازه ازدواج کرده را مورد مطالعه قرار دهد. بنابراین هدف از انجام پژوهش حاضر  پاسخگویی به این سوال است که بسته آموزش سلامت جنسی بر عملکرد جنسی زوجین شاغل تازه ازدواج کرده چه تاثیری دارد؟

روش‌‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش اجرا ترکیبی (کیفی-کمی) به صورت چند مرحله‌‌ای به شرح زیر انجام گرفت.

1- مطالعه تحقیقات مرتبط با سلامت جنسی، 2- تعیین مولفه‌‌های سلامت جنسی بر اساس مطالعات، 3- طراحی سوالات مصاحبه بر اساس مطالعات و ارسال به اساتید جهت ارایه نظرات تخصصی، 4- انتخاب نمونه جهت اجرای مصاحبه5- تحلیل محتوای مصاحبات جهت استخراج مولفه‌های سلامت جنسی 6- طراحی الگوی سلامت جنسی بر اساس نتایج مطالعات و مصاحبه‌‌ها 7- ارسال به اساتید جهت سنجش روایی الگو و اجرای آن 7- اجرای الگوی سلامت جنسی بر نمونه انتخاب شده و در مرحله بعد اثربخشی بسته تدوین شده با طرح نیمه آزمایشی با پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل استفاده گردید.

پس از آن که بسته مورد نظر با استفاده از روش تحقیق کیفی تدوین شد، ابتدا بر اساس نظر 10 نفر از متخصصان و کارشناسان مربوطه اعتبار یابی درونی شد. سپس جهت تعیین اثربخشی آن در دو گروه آزمایش و کنترل با طرح پیش آزمون – پس آزمون با گروه کنترل اجرا شد به این صورت که برنامه آموزشی مورد نظر طی 8 جلسه 40 دقیقه‌‌ای برای گروه آزمایش ارائه شد. جامعه پژوهش این پژوهش شامل زوجین شاغل در آستانه ازدواج دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه بود. جهت انتخاب نمونه آماری به روش نمونه گیری هدفمند، 40 نفر از زوجین در آستانه ازدواج دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه جهت استخراج مولفه‌‌های سلامت جنسی و برای بررسی تاثیر متغیر مستقل (رویکرد بسته آموزشی تدوین شده 10 زوج و برای گروه کنترل نیز 10 زوج) بر اساس معیارهای ورود و خروج: داشتن ملیت ایرانی، اولین ازدواج، باسواد بودن، رضایت به شرکت در مطالعه، ساکن شهر کرمانشاه و معیارهای خروج: شرکت قبلی در سایر برنامه‌های آموزش جنسی، شرایط خاص که مانع ارتباط جنسی پس از ازدواج با همسرگردد، مشکلات جنسی، درمان با داروهایی که بر فعالیت جنسی تاثیر داشته باشد و بیماری شناخته شده روانی و جسمی بودند، عدم همکاری در ادامه تحقیق، عدم دسترسی به نمونه‌ها در پیگیری بعد از مداخله، باردار شدن همسر در طی مطالعه، جدا بودن زوجین پس از ورود به مطالعه، تحت درمان با داروهای موثر بر فعالیت جنسی، شرکت در کلاس‌‌های آموزش جنسی و یا همسرداری در جای دیگر و عدم بروز بیماری جسمی و روانی انتخاب شدند و به صورت تصادفی در گروه‌‌های آزمایش و کنترل قرار گرفتند. لازم به ذکر است گروه آزمایش به مدت 8 جلسه 40 دقیقه‌‌ای آموزش سلامت جنسی را دریافت کردند.

ابزار پژوهش

پرسشنامه عملکرد جنسی مردان(IIEF)^[13]: این مقیاس توسط روزن و همکاران ساخته و در گروهی از مردان با اختلال کارکرد جنسی اعتباریابی شده است(روزن، 1997). نسخه فارسی این ابزار توسط پاکپور وهمکاران روانسنجی و به تایید رسیده است (پاکپور  و همکاران، 2014) این پرسشنامه یکی از ابزارهای مناسب برای عملکرد نعوظ در طی 4 هفته گذشته است که با 15 پرسش، عملکرد نعوظ مردان را در 5 حوزه کارکرد نعوظ (6 سوال)؛ کارکرد اوج لذت جنسی ( 2سؤال)؛ میل جنسی (2سؤال)؛ رضایتمندی از تماس جنسی ( 3سؤال) ؛ رضایتمندی کلی (2سؤال)، مورد ارزیابی قرار می‌‌دهد. سؤال‌‌های پرسشنامه دارای امتیاز 0 یا 1 تا 5 هستند و دامنه امتیازات از 5 تا 75 بود که نمره بیشتر نشانه عملکرد بهتر است. در پژوهش حاضر میزان آلفای کرونباخ نمره کل  93/0 و برای مولفه‌‌های نعوظ (91/0)؛ کارکرد اوج لذت جنسی ( 87/0)؛ میل جنسی (82/0)؛ رضایتمندی از تماس جنسی (80/0) و رضایتمندی کلی (86/0) به دست آمد.

پرسشنامه عملکرد جنسی زنان(FSIF)^[14]: این پرسشنامه توسط روزن و همکاران در سال 2000 برای ارزیابی عملکرد جنسی زنان در طی 4 هفته گذشته طراحی شده است. این پرسشنامه به 6 زیر شاخه طبقه بندی می شود شامل: میل جنسی(2 مورد)، تحریک (4 مورد) ، مرطوب شدن (4 مورد)، ارگاسم (3 مورد)، رضایتمند(3 مورد) و درد (3 مورد) این زیر شاخه‌ها دارای طیف پاسخ از 0 یا1  تا 5 هستند. در این ابزار برای همسان سازی نمرات ابعاد، نمره هر بعد در عدد عامل ضرب می شود. بدین ترتیب جمع نمره هر بعد حداکثر 6 و نمره کل ابزار دامنه ای از 2 تا 36 دارد که نمره بالاتر نشانه کارکرد جنسی بهتر است. این ابزار در ایران توسط فخری و همکاران روانسنجی شده و پایایی و روایی آن 90/0 گزارش شده است (فخری و همکاران، 1390). در پژوهش حاضر میزان آلفای کرونباخ نمره کل 92/0 و برای مولفه‌‌های میل جنسی(87/0)، تحریک (79/0) ، مرطوب شدن (69/0)، ارگاسم (76/0)، رضایتمند(77/0) و درد (81/0) به دست آمد.

جدول 1. بسته آموزشی سلامت جنسی

یافته‌‌ها

در پژوهش حاضر 20 نفر از آزمودنی‌ها(50) درصد زن و20 نفر (50)درصد نیز مرد بوده اند. همچنین از بین آزمودنی‌‌ها 1 نفر از آزمودنی‌ها(5/2) درصد تحصیلات ابتدایی، 3 نفر(5/7)درصد سیکل،9 نفر(5/12) درصد دیپلم، 8نفر (20)درصد فوق دیپلم، 15 نفر (5/37)درصد لیسانس و4 نفر(10) درصد نیز تحصیلات فوق لیسانس داشته‌‌اند. سایر اطلاعات جمعت شناختی گروه نمونه در جداول (2) و (3) گزارش شده است.

جدول2. اطلاعات جمعیت شناختی نمونه برحسب مدت زمان آشنایی

نتایج جدول نشان می دهد که مدت زمان آشنایی 1 سال (40) درصد دارای بیشترین فراوانی می باشد.

جدول3. اطلاعات جمعیت شناختی نمونه برحسب شغل

نتایج جدول نشان می دهد که 14 نفر از آزمودنی‌ها(35)درصد دارای شغل آزاد،4نفر (10) درصد بیکار، 13 نفر (5/32)درصد کارمند و9 نفر(5/22)درصد نیز خانه دار بوده اند.

جدول 4. آزمون شاپیرو-ویلک برای بررسی نرمال بودن توزیع داده‌ها

نتایج جدول شماره(4) نشان می‌دهد که سطح معنا‌‌داری در آزمون‏های فوق‌الذکر از 05/0 بزرگ‌تر است، لذا توزیع نمرات در متغیرهای تحقیق طبیعی است (05/0<P).

جدول 5. آزمون لوین برای بررسی پیش فرض همگنی خطای واریانس

همان گونه که در جدول 5 مشاهده می‌شود پیش‌فرض لوین در تمامی متغیرهای پژوهش تأیید می‏گردد.

جدول 6: آزمون ام باکس برای بررسی همگنی ماتریس واریانس-کوواریانس

بر اساس داده‌های جدول شماره‌‌ 6 نتایج این آزمون نشان می‌‌دهد که چون سطح معناداری بدست‌‌‌ آمده بزرگ‌تر از 05/0 می‌‌باشد، بنابراین داده‌‌های تحقیق فرض تساوی ماتریس‌‌های واریانس-کوواریانس را زیر سؤال نبرده است. جدول زیر میانگین و انحراف معیار متغیر کارکرد جنسی مردان و مولفه‌های آن را نشان می دهد.

جدول 7. میانگین و انحراف معیار کارکرد جنسی مردان و مولفه‌های آن

جدول میانگین و انحراف معیار کارکرد جنسی در زنان در گروه آزمایش و گواه را نشان می دهد.

جدول8. میانگین و انحراف معیار کارکرد جنسی در زنان در گروه آزمایش و گواه

جدول 9. نتایج آزمون‌‌های چندمتغیره پس آزمون کارکرد جنسی مردان و مولفه‌های آن

نتایج جدول شماره (9) بیانگر آن است که لامبدای ویلکز (001/0=P و 33/19=F) معنادار است. نتایج مؤید آن است که بین گروه‏های آزمایش و گواه از لحاظ پس‏‌‌آزمون  کارکرد جنسی مردان با کنترل پیش‏آزمون تفاوت معناداری وجود دارد. بر این اساس می‌‌توان گفت که تفاوت معناداری حداقل در یکی از متغیرهای وابسته کارکرد جنسی مردان و مولفه‌های آن ایجاد شده است و ضریب تأثیر نشان می‌‌دهد که 943/0 تفاوت دو گروه مربوط به مداخله بسته آموزشی است.

جدول 10. نتایج اثرات بین آزمودنی تحلیل کوواریانس چندمتغیره در پس‌‌آزمون کارکرد جنسی مردان و مولفه‌‌های آن

نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیره (مانکوا) در جدول شماره 10 نشان می‏دهد که مداخله بسته آموزشی (با کنترل اثر پیش‏آزمون به عنوان عامل همپراش روی پس‏آزمون) بر بهبود کارکرد جنسی مردان و مولفه‌های آن در مرحله پس‏آزمون تأثیر معناداری داشته است.

جدول 11. نتایج آزمون‌‌های چندمتغیره پس آزمون کارکرد جنسی زنان و مولفه‌های آن

نتایج جدول شماره(11) بیانگر آن است که لامبدای ویلکز (016/0=P و 36/8=F) معنادار است. نتایج مؤید آن است که بین گروه‏های آزمایش و کنترل از لحاظ پس‏‌‌آزمون  کارکرد جنسی زنان با کنترل پیش‏آزمون تفاوت معناداری وجود دارد. بر این اساس می‌‌توان گفت که تفاوت معناداری حداقل در یکی از متغیرهای وابسته کارکرد جنسی زنان و مولفه‌های آن ایجاد شده است و ضریب تأثیر نشان می‌‌دهد که 921/0 تفاوت دو گروه مربوط به مداخله بسته آموزشی است.

جدول 12. نتایج اثرات بین آزمودنی تحلیل کوواریانس چندمتغیره در پس‌‌آزمون کارکرد جنسی زنان و مولفه‌‌های آن

نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیره (مانکوا) در جدول شماره 12 نشان می‏دهد که مداخله بسته آموزشی (با کنترل اثر پیش‏آزمون به عنوان عامل همپراش روی پس‏آزمون) بر بهبود تحریک و درد در مرحله پس‏آزمون تأثیر معناداری داشته است. همچنین نتایج نشان می دهد که مداخله بسته آموزشی بر مولفه‌های میل جنسی، مرطوب شدن، ارگاسم، رضایتمندی و نمره کل کارکرد جنسی زنان تاثیر معناداری نداشته است.

بحث و نتیجه‌‌گیری

هدف از انجام پژوهش حاضر تدوین بسته آموزش سلامت جنسی و اثربخشی آن بر عملکرد جنسی زوجین  شاغل تازه ازدواج کرده در سال 1402-1401 بود. نتایج نشان داد بین گروه‏های آزمایش و کنترل از لحاظ پس‏‌‌آزمون  کارکرد جنسی زنان با کنترل پیش‏آزمون تفاوت معناداری وجود دارد. بر این اساس می‌‌توان گفت که تفاوت معناداری حداقل در یکی از متغیرهای وابسته کارکرد جنسی زنان و مولفه‌های آن ایجاد شده است و ضریب تأثیر نشان می‌‌دهد که 921/0 تفاوت دو گروه مربوط به مداخله بسته آموزشی است که با نتایج پژوهش‌‌های قادری(1401) و کاظمی خالدی(1400) همسو می‌‌باشد. در تبیین این نتایج می‌‌توان گفت اکثریت زوجین شرکت کننده در بحث‌‌های گروهی آگاهی کمی در مورد ساختمان و کارکرد دستگاه تناسلی داشتند عدم آگاهی از این موضوع سؤال‌‌هایی در ذهن شرکت کنندگان به وجود می‌‌آورد که نیاز به آموزش دارد و نداشتن آگاهی از چگونگی عملکرد سیستم تناسلی و ساختمان آن نارضایتی جنسی را بیشتر می کند (هیوستون^[15]، 2022). تقریبا همه شرکت کنندگان آموزش عملکرد صحیح رابطه جنسی روش‌‌های غنی کردن رابطه جنسی تکنیک‌‌ها و مهارت‌‌های ارتباط جنسی و جلوگیری از یکنواختی در رابطه جنسی را لازم می دانستند. از آنجا که آماده سازی شریک جنسی و به عبارتی دیگر برانگیختگی او نیاز به دانش و مهارت کافی دارد و طراوت و زیبایی زندگی زناشویی سالم در دست زنان و مردان آگاه بود آموزش این مهارت‌‌ها پیش از ازدواج لازم به نظر می رسد (معصومی و همکاران، 2019). اگر چه در زندگی زوجی همه چیز به رابطه زناشویی ختم نمی‌‌شود اما یادگیری صحیح مسائل جنسی از بروز اختلافات بین زوجین اختلالات جنسی و رفتارهای پر خطر جلوگیری کرده و کمک می‌‌کند تا زوجین در روابط بین فردی، خود حساس‌‌تر و آگاه تر بوده و همین امر نهایتا منجر به ایجاد دلبستگی و لذت بیشتر از مسائل زناشویی در زندگی خواهد شد ( بروسکی و تامبلینگ[16]، 2015 ؛ چانگ^[17]، 2019). بنابراین می‌‌توان گفت امروزه مشکلات جنسی یکی از پدیده‌های شایع جامعه انسانی شده است و در هیچ عصری بشر از خطر انحلال کانون خانواده و آثار سوء ناشی از آن مبرا نبوده است. استحکام روابط زناشویی بدون داشتن روابط جنسی رضایت بخش به خطر می‌‌افتد. تمایلات جنسی جنبه اصلی کیفیت زندگی زنان و مردان است که نشان دهنده سلامت روانی-اجتماعی آن‌‌ها است(بلوری، 1398). وجود رابطه جنسی مطلوب به نحوی که بتواند موجب تأمین رضایت طرفین شود، نقش بسیار مهم و اساسی در موفقیت و پایداری کانون خانواده دارد. با شناخت چگونگی عملکرد جنسی و مولفه‌های آن می‌توان به رضایت جنسی و در نهایت به رضایت زناشویی که در سازگاری همسران نقش مهمی دارد رسید(محترم، 1392). از سوی دیگر می توان گفت اصلاح باورهای نادرست جنسی از نیازهای آموزشی شرکت کنندگان بود. باورهای ناکارآمد و افکار منفی جنسی می‌‌تواند انتظاراتی را ایجاد کند در نهایت باعث اختلاف شود. افکار و عقاید و باورها در باره مسائل جنسی به شدت بر پاسخ‌‌های جنسی انسان از جمله میل جنسی، بر انگیختگی و لذت جنسی ونیز رفتار جنسی انسان تاثیر دارد (نوبر، 2019). آموزش در مورد رفتارهای پرخطر جنسی از نظر تعداد زیادی از شرکت کنندگان لازم بود دانش جنسی پایین همراه با افزایش پیامدهای منفی جنسی از جمله افزایش بیماری‌‌های مقاربتی و تهدید سلامت فرد و جامعه می‌‌گردد. از دیگر نیازهای آموزشی زوجین آگاهی در مورد روش‌‌های پیشگیری از بارداری بود. زوجین به دلایل عدم آمادگی فیزیکی روحی روانی و اقتصادی تمایل به پیشگیری از حاملگی و اتخاذ یک حاملگی برنامه ریزی شده داشتند. حاملگی ناخواسته توام با عوارضی از جمله: مشکلات روحی و روانی، افکار سقط و یا اقدام برای سقط و عوارض دوران بارداری بود و یکی از نیازهای آموزشی مهم زوجین در شرف ازدواج نیز می‌‌باشد. مهارت‌‌های ارتباطی از جمله احترام و درک متقابل کنترل استرس، حل مشکل صمیمیت و دلبسته شدن مهارت‌‌های گفت و شنود از دیگر نیازهای آموزشی زوجین بود. مهارت‌های ارتباطی ضعیف و نداشتن رضایت در تعامل‌ها می تواند مشکلات ارتباطی در سال‌‌های پس از ازدواج را پیش بینی کند. روابط عاطفی در زندگی از دیگر روابط مجزا نیستند. از طرفی مطالعات نشان داده است آموزش این مهارت‌‌ها باعث بهبود مشکلات جنسی شده است (بلنچارد و همکاران، 2011). در بعد اجتماعی اخلاقی مشارکت کنندگان اعتقاد داشتند که احساس مسئولیت در برابر رفع نیازهای جنسی همسر، برقراری رابطه جنسی مسئولانه و همچنین تعهد و مسئولیت پذیری زوجین باید آموزش داده شود چرا که عدم توجه به این مسائل همراه با افزایش خیانت و عدم ثبات در نهاد خانواده خواهد بود.  بدیهی است مطالعات بیشتر در قالب بکار گیری ابزار دانش و نگرش جنسی و محتوای آموزشی این مطالعه در مناطق دیگر کشور و جامعه آماری متفاوت می‌‌تواند به تکامل ابزار و محتوای آموزشی کمک نماید. بنابراین می‌‌توان نتیجه گرفت پژوهش در حیطه آموزش سلامت یکی از معیارهای مهم حرفه‌‌ای شدن هر رشته ای علم و آگاهی است که آن رشته را از سایر رشته‌‌ها متمایز می سازد. اگر چه منابع متعدی برای کسب علم وجود دارد اما تحقیق عینی ترین و دقیق‌‌ترین منبع برای کسب علم است در راستای تکامل و توسعه دانش حرفه‌‌ای مطالعه حاضر منجر به تهیه ابزار آموزش سلامت جنسی برای قشر عظیمی از جامعه شده است. با توجه به اینکه گاهی فقدان ابزارها و برنامه آموزشی مانع پرداختن به تحقیق در برخی موضوعات بود این مطالعه امکان انجام پژوهش در زمینه سنجش عملکرد جنسی زنان و مردان و نیز مداخله آموزش سلامت جنسی را فراهم می کند.

با این حال محدودیت‌‌های در این پژوهش وجود داشت که شامل اجرا بر روی صرفا زوجین شاغل تازه ازدواج کرده دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه بود که تعمیم نتایج را به زنان و مردان سایر شهرها با محدودیت مواجه می‌‌سازد، محدودیت دیگر آن این است دوره پیگیری در پژوهش حاضر لحاظ نشد. همچنین، کمبود پیشینه تحقیقاتی در زمینه عملکرد جنسی زنان و مردان از محدودیت دیگر پژوهش حاضر بود. پیشنهاد می‌‌شود که این پژوهش در شهرها و استان‌‌های دیگر و با فرهنگ‌‌های مختلف نیز انجام شود تا بتوان از این طریق قابلیت تعمیم نتایج را افزایش داد. پیشنهاد می‌‌شود تاثیر مداخله آموزش سلامت جنسی بر تعارضات زناشویی در زوجین تازه ازدواج کرده، بر کاهش رفتارهای پر خطر جنسی در زوجین و بر انتظارات جنسی زوجین از یکدیگر بررسی و با نتایج پژوهش حاضر مقایسه گردد. همچنین پیشنهاد می‌‌شود مراکز مشاوره و روان شناختی، کارگاه‌‌ها و سمینارهایی در زمینه سلامت جنسی و ابعاد آن برگزار کرد تا زوجین بتوانند با بهره‌‌گیری از آن‌‌ها، کیفیت زندگی جنسی را در خود افزایش دهند. در نهایت امید است تا نتایج پژوهش حاضر بتواند در مراکز مشاوره و کلینیک‌‌های درمانی در جهت کمک به زوجین دارای مشکلات جنسی مورد استفاده قرار گیرد.

تقدیر و تشکر

پژوهش حاضر مستخرج از رساله دکتری تخصصی مشاوره دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج با کد اخلاق  IR.IAU.SDJ.REC.1401.041 می‌‌باشد. در نهایت نویسندگان مقاله از کلیه زوجین و تمامی کسانی که ما را در انجام این پژوهش یاری نمودند، کمال تشکر و قدردانی را دارند.

منابع

بازرگان، سمیه؛ رمضانی، محمد آرش؛ آتش پور، حمید و امیری، رومینا (1400). مقایسه اثربخشی بسته آموزشی ارتقاء روابط بین فردی زوجین بر اساس رویکرد هیجان مدار و مشاوره زناشویی شناختی رفتاری بر دلبستگی و تعهد زناشویی. فرهنگ مشاوره و روان درمانی, 12(48): 294-259.

براتی، مجید؛ سلطانیان، علیرضا؛ امدادی، شهره؛ ظهیری فرد، بهاره و برزگر، نفیسه (1393). تحلیل باورهای مرتبط با سلامت جنسی در بین زوجین در آستانه ازدواج با بهره‌‌گیری از مدل اعتقاد بهداشتی. مجله آموزش و سلامت جامعه،  ۱ (۱) :۴۵-۳۶.

بلوری، روژان (1398). رابطه طرحواره‌های جنسی و تصویر بدنی با کارکرد جنسی زنان: تحلیل نقش میانجی اضطراب عملکرد جنسی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه زنجان.

بلوریان، زهره و گنج لو، جواد (1386). اختلال عملکرد جنسی و برخی عوامل مرتبط با آن در زنان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی - درمانی شهر سبزوار. باروری و ناباروری، 8(2): 170-163.

سادات، زهره (1395). اثربخشی بسته آموزشی جهت ارتقای سلامت جنسی زوجین در آستانه ازدواج. رساله دوره دکتری، رشته آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشگاه تربیت مدرس دانشکده علوم پزشکی.

بستانی خالصی، زهرا؛ سیمبر، معصومه و آذین، سید علی (1396). اولویت‌‌های آموزش سلامت جنسی: دیدگاه زوجین در شرف ازدواج شهر رشت. مجله بالینی پرستاری و مامایی، 6(4): 86-79.

رستمی، مهدی؛ نوابی‌‌نژاد، شکوه و فرزاد، ولی اله (1399). اثربخشی آموزش مهارت‌‌های پیش از ازدواج مدل تحکیم ازدواج پیش از شروع ( SYMBIS ) بر الگوها و آسیب‌‌های زوج‌‌های نامزد. فصلنامه خانواده درمانی کاربردی، 1(1): 53-35.

رستمی، مهدی و قزلسفلو، مهدی (1397). اثربخشی آموزش پیش از ازدواج به شیوه سیمبیس بر باورهای ارتباطی زوجین نامزد. روان شناسی خانواده، 5(1): 45-56.

علیزاده فرد، سوسن و رزاقی، مریم (1400). بررسی مدل ساختاری رابطه رضایت زناشویی با بنیان‌‌های شناختی-اخلاقی و تعهد زناشوی. فرهنگ مشاوره و روان درمانی، 12 (47): 282-259.

قنبران جزی، ریحانه (1400). مقایسه ملاک‌های همسر گزینی مردان و زنان در آستانه ازدواج اول و ازدواج دوم، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا (س)، دانشکده علوم‌تربیتی و روانشناسی.

قادری، ناصح (1401). طراحی و ارزشیابی برنامه ی ارتقادهنده رضایت جنسی در مردان متأهل شهر سنندج: مبتنی بر مدل IMB. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم پزشکی.

فخری، احمد؛ محمدی زیدی، عیسی؛ پاک پور، حاجی آقا؛ امیر مرشدی،‌هادی؛ محمدجعفری، راضیه و قلمبردزفولی، فاطمه. (1390). ویژگی‌های روان سنجی نسخه فارسی شاخص عملکرد جنسی زنان. مجله علمی پزشکی جندی شاپور، 10(4 (مسلسل 73))، 345-354.

کاظمی خالدی، احسان(1400). تدوین محتوای بسته آموزش جنسی نوجوانان پسر ویژه والدین، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، گروه روانپزشکی.

کدیور، ریحانه (1397). بررسی اثربخشی آموزش پیش از ازدواج به روش SYMBIS بر بهبود فردیت یافتگی، تاکتیک‌های تعارض و افزایش دانش و نگرش جنسی دختران. پایان نامه کارشناسی ارشد، مشاوره خانواده، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.

محترم، اعظم(1392). بررسی رابطه عملکرد جنسی بر رضایتمندی زناشویی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی.

نوروزی، سوده؛ رضاخانی، سیمین دخت و وکیلی، پریوش (1398). رابطه علی بین چشم انداز زمان و بی‌‌ثباتی ازدواج بر اساس نقش میانجیگر الگوهای ارتباطی. روان شناسی کاربردی، 13(51): 451-433.

Borowski, S. C., Tambling R. B. (2015). Applying the health belief model to young individuals’beliefs and preferences about premarital counseling. The Family Journal, 23(4): 221-236.

Berzsenyi, M., & Weismann, M. (20١4). Sexual desire and relationship functioning; It’s effect of marital satisfaction and power. Journal of Sex and Marital Therapy, 30(3), 199-217.

Burchard, A., Laurence, C., Stocks, N. (2011). Female international students and sexual health - a qualitative study into knowledge, beliefs and attitudes. Aust Fam Physician, 40(10): 817-20.

Chung, E. (2019). Sexuality in Ageing Male: Review of Pathophysiology and Treatment Strategies for Various Male Sexual Dysfunctions. Med. Sci. 7: 98.

Desrosiers, A., Betancourt, T., Kergoat, Y. (2020). A systematic review of sexual and reproductive health interventions for young people in humanitarian and lower-and-middle-income country settings. BMC Public Health, 20: 666.

Houston, L. (2022). Parnellites, Playboys, and Pathology: Irish Modernist Drama and the Politics of Sexual Health. J Med Humanit, 20: 156-179.

John, N A., Seme, A,. Roro, M A,. Tsui, A O. (2017). Understanding the meaning of marital relationship quality among couples in peri-urban Ethiopia. Culture, health & sexuality, 19(2): 267-278.

Javadnoori, M., Zangeneh, S., Tadayon, M., Akhoond, M. (2016). Competence of Healthcare Workers in Sexual Health Education for Female Adolescents at Schools. Journal of Midwifery and Reproductive Health, 4(2):605-12.

Kazemi, M, Motlagh Zanganeh, F. (2020). Prediction of Marital Dissatisfaction Based on the Resilience, Marital Commitment and Rumination. International Journal of Applied Behavioral Sciences, 7(4): 1-10.

Litzinger, S., Gordon, K. (2005). Exploring relationships among communication, sexual satisfaction, and marital satisfaction. Journal of Sex & Marital Therapy, 31: 409- 424.

Maddens C (2015). Strategic family therapy. San Francisco: Jose-Bass.

Maasoumi,،R., Tavousi, ،M., Zarei, ،F. (2019). Development and psychometric properties of sexual health literacy for adults (SHELA) questionnaire. Journal of Hayat, 25(1):،56-69.

Pakpour AH, Zeidi IM, Yekaninejad MS, Burri A(2014). Validation of a translated and culturally adapted Iranian version of the International Index of Erectile Function. Journal of sex & marital therapy;40(6):541-51.

Rosen CB, J. Heiman, S. Leiblum, C. Meston, R. Shabsigh, D. Ferguson, R. D'Agostino, R(2000). The Female Sexual Function Index (FSFI): a multidimensional self-report instrument for the assessment of female sexual function. Journal of Sex &Marital Therapy;26(2):191-208.

Rosen RC, Riley A, Wagner G, Osterloh IH, Kirkpatrick J, Mishra A(1997). The international index of erectile function (IIEF): a multidimensional scale for assessment of erectile dysfunction. Urology; 49(6):822-30.

Term an F.L. (2015). The Developing Field of Intellectual Styles: Four Recent Endeavors. Learn Individual Differences, 21(3), 311-318.

Stutzer, A., Frey Bruno, S. (2015). Working paper. Does marriage make people happy, or do happy people get married? No. 1811. 12/6/2015.

Trudel, G. (2002). Sexuality and marital life: Result of a survey. Journal of sex Research, 28, 229- 249.

World Health Organization(2020). Draft global health sector strategy on sexually transmitted infections, 2016-2021; 2015. Available from: http://www.who.int/reproductivehealth/STIs-global-strategy-Dec2015.pdf.

Zhang, Y., Kim, J., Liu, F., Tso, L., Tang, W., Wei, C. (2015). Creative contributory contests to spur innovation in sexual health: Two cases and a guide for implementation. Journal of Sexually Transmitted Diseases, 42(11): 625-8.

[1]. دانشجوی دکتری تخصصی مشاوره، گروه مشاوره، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران

[2]. نویسنده مسئول: دانشیار، گروه مشاوره خانواده، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندح، ایران

moradioma@gmail.com

[3]. دانشیار، گروه روان‌شناسی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران

[4]. John, N A

[5]. Desrosiers, A.

[6]. Term an F.L.

[7]. Me dance C

[8]. Berzsenyi, M., & Weismann, M

[9]. World Health Organization

[10]. Litzinger, S., Gordon, K

[11]. Stutzer, A., Frey Bruno, S.

[12]. Trudel

[13]. International Index of Erectile Function

[14]. Female Sexual Function Index-FSFI

[15]. Houston, L

[16]. Borowski, S. C., Tambling R. B

[17]. Chung, E