1نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری مطالعات سیاسی انقلاب اسلامی، گرایش جامعه شناسی سیاسی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران
2استاد علوم سیاسی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران
تاریخ دریافت: 13 آبان 1400،
تاریخ بازنگری: 04 دی 1400،
تاریخ پذیرش: 27 دی 1400
چکیده
با نگاه به روند تغییر تحولات و پیشینه جنبشهای سیاسی در سدههای قبل، به‌ویژه انقلاب مشروطه که به قصد ایجاد تغییر و دگرگونی در ساختار نظامهای حاکم بر جوامع بشری صورت گرفتهاند، به درستی درمییابیم که همه کنشها و اقدامات و جریانهای فرهنگی و انقلابی همواره از خاستگاههای ویژهای که رنگ و بوی دینی و سیاسی داشتهاند بسیج و سازمان‌دهی شدند. لذا پژوهش حاضر به بررسی نقش سیاسی هیئتهای مذهبی به‌عنوان یک سازمان قدیمی در روند شکلگیری جنبش‌ها و خط‌دهی خیزشهای انقلابی و فرهنگی در مبارزه علیه ظلم و ستم، در جنبش مشروطه شیعی میپردازد و درصدد پاسخ به این سؤال است که نقش سیاسی هیئتهای مذهبی در روند شکلگیری نهضت مشروطیت چیست؟ در این راستا، روش مورداستفاده در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و برای گردآوری دادهها از کتاب‌ها و مقالات موجود استفاده شده است. یافتههای پژوهش بر این نتیجه منطبق است که هیئتهای مذهبی به‌عنوان یکی از شبکههای سازمان‌دهی در کنار سایر سازمانها در روند شکلگیری نهضت مشروطیت نقش اساسی داشتهاند؛ که دراین‌باره میتوان به کارکردهای سیاسی نقش رسانهای، کانون برگزاری اجتماعات سیاسی، فرهنگ شفاهی و نقد قدرت حاکم از کارکردهای سیاسی هیئتهای مذهبی دوره مشروطه میتوان اشاره کرد.[1]
[1]. در راستای عملی کردن هدف‌ها و کارکردهای سیاسی هیئتهای مذهبی، دولت به‌عنوان یک اهرم پیش برنده عمل کرده است. به‌عنوان‌مثال، در قالب آئین‌های مذهبی وابسته به دولت، عزاداری‌ها و تکایای دولتی بسیار باشکوهی برگزار می‌شد که مردم از آن‌ها استقبال می‌کردند و اسم‌ورسم تکیه دولت، تزیینات و چادرهای بزرگ تکیه دولت سبب جذب تماشاگران فراوان می‌شد و ازاین‌رو، ابزارهای دولتی به‌عنوان نهادی تسهیل‌کننده، فضا را به سمتی پیش میبردند که اهداف سیاسی هیئتهای مذهبی اجرایی شود؛ بنابراین در دوره مشروطه یا به‌طورکلی دوره‌ی قاجار دولت اگرچه از این تکایا به‌عنوان درآمدزایی بهره میگرفت، ولی در عمل جرقههای نهضت مشروطیت را رقم زد.
The Political Role of Religious Delegations in the Process of Formation of the Constitutional Movement
نویسندگان [English]
Hadis Bagheri Nia1؛ Zahed Ghaffari Hashjin2
1Corresponding AuthorPHD Candidate, Political Studies Department, Islamic Azad University, the Trend of Political Sociology, Shahed University, Tehran, Iran
2MA, Political University of Shahed, Tehran, Iran
چکیده [English]
Looking at the process of change and the history of political movements in the previous centuries, especially the Constitutional Revolution, which were intended to change and transform the structure of the systems governing human societies, we understand correctly. Let us find that all cultural and revolutionary actions, actions and currents have always been mobilized and organized from special origins that had a religious and political color and smell. Therefore, the present study examines the political role of religious organizations as an old organization in the process of forming movements and charting revolutionary and cultural uprisings in the fight against oppression in the Shiite constitutional movement. Therefore, this article seeks to answer the question "What is the political role of religious bodies in the process of formation of the constitutional movement?" In this regard, the method used in this research is descriptive-analytical and has been used to collect data from existing books and articles. The findings of the study show that religious delegations, as one of the organizing networks along with other organizations, have played a key role in the formation of the constitutional movement. In this regard, we can mention the political functions of the role of the media, the center of holding political gatherings, oral culture and critique of the ruling power of the political functions of the religious bodies of the constitutional period.
کلیدواژه‌ها [English]
Religious Delegations, Constitutionalism, Political Culture, Shiism, Political Functions
مراجع
ابوطالبی، مهدی. (1398). نقش فرهنگ سیاسی شیعه در نهضتهای معاصر ایران. با نظارت علمی ذبیح‌الله نعیمیان، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی «ره».
اطهری، سید حسین؛ دستغیب، لیلا. (1393). شیعه با تأکید بر دو دوره صفویه و قاجاریه. فصلنامه علمی- پژوهشی شیعه‌شناسی، سال دوازدهم، شماره 45، 106-77.
انصاری، مهدی. (1371). مشروطیت از دیدگاه شیخ فضل‌الله نوری، نشریه کیهان اندیشه، شماره 43.
الویری، محسن؛ نظری مقدم، جواد. (1391). نقش ارتباطات سنتی در جنبشهای سیاسی اجتماعی شیعه مطالعه موردی: جنبش مشروطه ایران. تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال دوم، شماره اول، 23-1.
بابایی، عباس؛ باصری، احمد؛ ناظمی اردکانی، مهدی؛ مرادی، حجت‌الله (1396). تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیئتهای مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران. مطالعات راهبردی بسیج، سال بیستم، شماره 75.
بحرانی‌پور، علی؛ فاضلی، عبدالله؛ کاظمی، سجاد؛ مرادی، علی (1397). تحلیل جنبش سربداران بر پایه نظریه کنش جمعی چارلز تیلی. تاریخوتمدناسلامى، سال چهاردهم، شماره بیست و هشتم، 120-89.
بهار، مهی؛ احمدی، ابوالفضل (1393). بررسی جامعه‌شناختی تغییرات کارکردی هیئتهای مذهبی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پیاپی 80، 55-27.
بینشی‌فر، فاطمه (1393). بررسی تکایا در طهران قدیم در دورة قاجاریه. فصلنامه پارسه، سال چهاردهم، شماره بیست‌وسه.
پورمحمدی املشی، نصرالله (1386). نگرشی جامعه‌شناختی به جنبشهای روستایی گیلان در عصر مشروطه. فصلنامه تاریخ محلات، شماره 7.
تیلی، چارلز (1385). ازبسیجتاانقلاب (ترجمه علی مرشدی زاد). تهران: پژوهشکده امام خمینی انقلاب اسلامی.
حسین‌زاده، محمدعلی؛ شفیعی اردستانی، رضا. (1396). بسیج منابع، فرهنگ سیاسی و مسئله تداوم نهضتهای اجتماعی در ایران مطالعه موردی: نهضت نفت. تحقیقات تاریخ اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شماره اول، 107-85.
درودی، مسعود. (1394). کارکرد سیاسی هیئتهای مذهبی در ایران (با تأکید بر دوران جمهوری اسلامی ایران). ژرفا پژوه، سال دوم، شماره دو و سه.
رفیعی، امیر تیمور؛ آقاحسنی، محسن. (1394). نقش آموزههای شیعی؛ تعزیه و عزاداری در نهضت مشروطیت. فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال یازدهم، شماره 41، 16.
رمضان نرگسی، رضا. (1385). عزاداری در عصر قاجار. نشریه تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، شماره 9.
سعیده، گروسی؛ زاهد زاهدانی، سعید (1381). هیئتهای مذهبی و تشکلهای صنفی به‌مثابه سازمانهای غیردولتی مطالعه موردی دوره قاجار. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، شماره 30 و 31.
شیرودی، مرتضی؛ شیرودی، محمدسجاد. (1396). تأثیرات جامعه‌شناختی هیئتهای مذهبی بر مؤلفه‌های مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران. نشریه پژوهشهای سیاست اسلامی، شماره 11.
عابدی، زیبا؛ کشاورز شکری، عباس. (1396). زمینه و بسترهای فکری، ساختاری و کارگزاری ایجاد سازمان کمیته ایران. نشریه جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام، سال پنجم، شماره 2.
عسگری، محمد. (1394). بررسیآدابورسومعزاداریعاشورادرتهراندورهقاجار. پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه لرستان.
غفاری هشجین، زاهدی؛ خدادادی، هانیه. (1388). شبکههای مؤثر انقلابی در شکلگیری و پیروزی انقلاب اسلامی در اردبیل با تأکید بر نقش روحانیون. رهیافت انقلاب اسلامی، سال 3، شماره 11.
غفاری هشجین، زاهدی؛ مرشدی زاده، علی؛ خدادادی، هانیه (1391). نقش هیئتهای مذهبی شهر تهران در فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی. فصلنامه علمی پژوهشی دانش سیاسی، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی 16، 82-63.
فتحی، نصرالله. (1365). سخنگویان سهگانه آذربایجان در انقلاب مشروطیت. تهران: چاپخانه خرمی.
فروغی ابری، اصغر. (1381). کارکرد مراسم عزاداری در انقلاب مشروطه ایران. نشریهمشکوۀ، شماره 76 و 77.
فوکو، میشل. (1377). ایرانیان چه رؤیایی در سردارند (ترجمه حسین معصومى همدانى). تهران: هرمس.
قرائتی، حامد. (1393). نقش اماکن مذهبی در گفتمان‌های اجتماعی و سیاسی دوره قاجار؛ بررسی موردی تهران. فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام، سال پانزدهم، شماره چهارم، زمستان 3131، شماره 63.
کاتوزیان، محمدعلی. (1380). تضاد دولت و ملت، نظریه تاریخ و سیاست در ایران (ترجمه علیرضا طیب). تهران: نی.
کسروی، احمد. (1378). تاریخ مشروطیت ایران. تهران: امیرکبیر.
کلانتری، ابراهیم؛ وکیلی، الهه. (1394). مدل تحلیلی «مرجعیت محور» برای مقایسه نقش کارکردی روحانیت در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی. دانشگاه بوعلی سینا، دوره 5، شماره 14.
الگار، حامد. (1369). دین و دولت در ایران؛ نقش علما در دوره قاجار (ترجمه ابوالقاسم سری)، تهران: توس.
گلجان، مهدی، افشاررضائی، سپیده. (1393). تکیة دولت و مراسم مذهبی. پژوهشهای علوم تاریخی، شماره 9.
ملک‌زاده، مهدی. (1371). تاریخ مشروطیت ایران (جلد 1). تهران: انتشارات علمی.
ملک‌زاده، مهدی. (1378). تاریخ مشروطیت ایران (جلد 2). تهران: انتشارات علمی.
منتظرالقائم، اصغر؛ کشاورز، زهرا سادات. (1396). بررسی تغییرات اجتماعی مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در ایران. فصلنامه شیعه شناسی، دوره 15، پیاپی 58، 72-37.
ناظم الاسلام کرمانی، محمد. (1384). تاریخ بیداری ایرانیان (به کوشش علی‌اکبر سیرجانی) (جلد 2). تهران: آگاه.
