طراحی الگوی زوج درمانی از دیدگاه قرآن و روایات با تاکید بر حسادت زدایی و بررسی ویژگی های روان سنجی آن

طراحی و اعتباریابی الگوی زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات
 با تأکید بر حسادت زدایی

فاطمه جعفری^[1] |  مه‌سیما پورشهریاری^[2] |  فاطمه فیاض^[3] |  عباس عبدالهی^[4]

چکیده

فهم چیستی و چگونگی مشکلات زوجین و خانواده‌ها از منبع وحیانی قرآن کریم بسیار حائز اهمیت است. حسادت که در قرآن و روایات به‌عنوان ویژگی مذمومی معرفی شده، ابعاد شناختی، رفتاری و هیجانی دارد و در الگوهای تعاملی زوجین اثرات مخربی را به بار می‌آورد. هدف پژوهش حاضرکشف معناشناسی حسد از منظر قرآن و روایات و طراحی الگوی زوج‌درمانی اختصاصی بر اساس حسادت زدایی بود. بخش معناشناسی حسادت و طراحی بسته درماین حسادت­زدایی زوجین با روش کیفی انجام شد و بررسی انواع روایی با استفاده از روش کمی انجام گرفت. در بخش کیفی و تحلیل محتوای آیات و روایات، مؤلفه­های پروتکل زوج‌درمانی، بر مبنای واژه حسد از آیات و روایات، استخراج شدند و در بخش کمی، روایی صوری و روایی محتوایی پروتکلِ ساخته شده، مورد ارزیابی قرار گرفت. در مرحله طراحی و تدوین پروتکل، با تحلیل آیات قرآن و روایات مربوطه حول محور ریشه "حسد"، مؤلفه‌های مفهومی حسادت شامل مقدمات، لوازم و نتایج و آثار حسد به‌دست آمد و با توجه به بروز حسادت در روابط زوجی، پروتکل زوج‌درمانی بر اساس آن و با طراحی روش­های رفع‌کننده آن، توسط گروهی 5 نفره طراحی شد. در مرحله­ی دوم نیز برای بررسی محتوای پروتکل، از نظرات پنل تخصصی 10 نفره به روش دلفی استفاده شد و ضریب نسبی روایی محتوا (CVR) و شاخص روایی محتوا (CVI) محاسبه گردید. تعریف فرایندی حسادت و تعریف حسادت زوجی در این پژوهش به‌دست آمد. هم­چنین پروتکل مبتنی بر آیات قرآن و با بهره‌گیری از روایات، تدوین گردید. نتایـج بررسـى روایی محتوایـى پروتکل توسـط پنـل متخصصـان نشـان داد  CVRکل پروتکل به ترتیب 8/0 و 1 و CVI جلسات 1 می‌باشد کـه نشان‌دهنده دارا بـودن حداقـل مقـدار مـورد قبـول اسـت. از آنجا که حسادت، ویژگی است که در بسیاری از زوجین دیده می­شود، شناسایی و رفع آن می­تواند زمینه اختلافات بسیاری را بین زوجین از بین ببرد و سبب بهبود رضایتمندی زوجی و ارتقای صمیمیت بین آن­ها گردد. مهم­تر از همه این­که درمان با این رویکرد، فرد را در راستای اهداف الهی و جهت­مندی اخروی در زندگی و تجربه رضایت حقیقی قرار می­دهد.

کلیدواژه‌‌ها: زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات، حسادت زدایی، حسادت و زوجین ناسازگار

[1]. نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. 

                                                                                                                     Fa.jafari@alzahra.ac.ir                                  

2. دانشیار، گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
3. استادیار، گروه روان شناسی و علوم تربیتی، پژوهشکده زنان، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
4. استادیار، گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

مقدمه

یکی از مهم‌ترین حوزه‌های زندگی هر انسانی که می‌تواند زمینه رسیدن به سعادت و یا شقاوت او را در دنیا و آخرت، فراهم کند، زندگی زناشویی است. عوامل بسیاری وجود دارد که می‌تواند تهدیدی برای داشتن یک زندگی زناشویی برخوردار از رحمت و خوشبختی باشد. امروزه کیفیت زندگی زناشویی یکی از موضوعات مورد علاقه بسیاری از پژوهشگران در سراسر دنیا است و به‌عنوان یک موقعیت روان‌شناختی یک جنبه مهم و پیچیده از رابطه زناشویی است (افوو^[1] و همکاران، 2013). کیفیت ارتباط زوجین با شادمانی، بهزیستی ذهنی و رضایت از زندگی رابطه مثبت و با افسردگی و استرس رابطه منفی دارد (دمیر^[2]، 2018). احساس ارزشمندی، پذیرفته شدن توسط شریک صمیمی و احساس امنیت، رضایت از رابطه زوجین را پیش‌بینی می­کند (براندت^[3]، 2020). بنابراین، آشفتگی در روابط زناشویی به آن دسته از الگوهای تعاملی اشاره دارد که موجب اختلال در عملکرد شناختی، رفتاری، عاطفی و هیجانی در زوجین می‌شود.

قرآن کریم منبع وحی الهی است که برای هدایت از جانب پروردگار نازل شده است. همه آنچه موجب هدایت و سعادت آدمی است در این کتاب عظیم و والا وجود دارد و موانع رسیدن به سعادت و چگونگی رفع آن نیز به تفصیل تبیین شده است (یونس/57، اسراء/82، فصلت/44^[4]). یکی از الگوهای تعاملی اختلال‌زا که در همه جنبه‌های هیجانی، شناختی و رفتاری، مشکلاتی را به‌وجود می‌آورد؛ حسادت^[5] است و در قرآن کریم نیز آیات متعددی به واژه و مفهوم حسد اشاره کرده‌اند (مثلاً بقره/109، نساء/32 و 54، فتح/15 و فلق/5^[6]). در این آیات، حسد به‌واسطه مقایسه و احساس خلأ درونی برای به‌دست آوردن توانمندی اجتماعی و برتری نسبت به دیگران اتفاق می‌افتد. حسادت، منجر به واکنشی هیجانی می­شود و زمانی به‌وجود می­آید که شخص احساس کند آنچه دارد کمتر از چیزی است که باید داشته باشد و همین امر موجبات نارضایتی در زندگی زناشویی را فراهم می‌کند. در قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (ع)، حسادت ویژگی منفی است که معنای بسیار وسیعی در موقعیت­های مختلف دارد و می­تواند شامل هر موقعیت شود که فرد خود را با دیگری مقایسه کرده، و آرزوی از بین رفتن داشته­های طرف مقابل را کرده و آن را برای خود می­خواهد اما در ادبیات روانشناسی، پژوهش‌ها و مطالعات مربوط به حسادت زوجی تنها به موقعیت­هایی اشاره دارد که در طی آن در رابطه عاطفی خیانتی رخ داده و شریک جنسی، فردی دیگر را وارد رابطه می­کند. بر اساس این ادبیات روانشناسانه، حسادت فرآیند پیچیده‌ای از افکار، احساسات و اعمال متقابل است که در یک رابطه عاشقانه وجود دارد و مربوط به زمانی است که یکی از طرفین درک می‌کند که رابطه تحت تهدید واقعی یا خیالی از دست دادن رقیب قرار دارد (کلت و استکتون^[7]، 2021). حسادت^[8] بیمارگونه احساسات، افکار و رفتارهایی را برمی‌انگیزد که باعث آسیب به روابط اجتماعی و بین فردی می‌شود. از سوی دیگر، عشق بیمارگونه رفتار غیرقابل کنترل مراقبت از شریک زندگی است که منجر به بی‌توجهی به نیازهای خود می‌شود (استراوگیانیس^[9]، 2018). حسادت همیشه مثلثی است (یعنی متهم، متهم و رقیب فرضی^[10])، اما در یک پیوستار نیز وجود دارد به‌عنوان مثال، در سطوح پایین‌تر، حسادت واکنشی به‌عنوان عدم مشکل تلقی می‌شود و در واقع با کیفیت رابطه مرتبط است (بارلدز و همکاران^[11]، 2017). به این ترتیب در پژوهش‌های روان‌شناختی، حسادت^[12] به زمینه­هایی که شامل رقابت عاطفی است محدود می‌شود. غبطه^[13] به‌طور گسترده‌تری برای تفکر کینه‌توزانه یک فرد خوش‌شانس‌تر استفاده می‌شود (برایان^[14]، 2009). خیانت^[15] به‌عنوان عدم اطمینان به یک شریک اصلی تعریف می‌شود که می‌تواند به شکل درگیری جنسی و یا عاطفی با شخص دیگری باشد. حسادت به‌عنوان واکنشی در برابر تهدید به رابطه، واکنش به از دست دادن شریک زندگی یا پاسخ به تنزل ارزش‌های فردی رابطه توضیح داده می‌شود. این واکنش می‌تواند توسط رقیب واقعی و یا بالقوه ایجاد شود (پوتی زوا و بارتوا^[16]، 2021).

در روابط زناشویی، فرد دارای حسادت شناختی، برای مدیریت تفکرات تردیدآمیز خود در ارتباط با علاقه همسرش به او تلاش دارد تا به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، همسر را تحت نظارت قرار دهد. ابعاد عاطفی و رفتاری حسادت نیز می‌تواند در مراحل بعد، نمود پیدا کند (پونتی، گینسی و تانی^[17]، 2020). برخی از پژوهش‌ها نیز به بررسی این موضوع پرداخته‌اند که آیا افزایش حسادت در رابطه به‌عنوان تابعی از درک رابطه منفی در زوجین متفاوت است؟ نتایج مطالعه زوج نشان داد که درونی­سازی از سوی آقایان منجر به حسادت در خانم‌ها شده و درک روابط منفی را گسترش می­دهد (لایورسن، ریچموند و دیکسون (2020). پونتی، گیناسی و تانی (2020)، در پژوهش خود به بررسی تأثیر ویژگی‌های زوجین در ارتباط آنها پرداخته و در این راستا حسادت بین زوجین را به‌عنوان یک عامل واسطه­ای بررسی کردند و نشان دادند که ویژگی‌هایی همچون خودشیفتگی از طریق نقش حسادت عاشقانه به‌عنوان متغیر میانجی ارتباط بین زوجین را تحت تأثیر قرار می­دهد. 

در حال حاضر تعداد زیادی کار تحقیقاتی با تمرکز بر حسادت وجود دارد (ونتورا لئون^[18]، 2018). آمار نشان می‌دهند که در موقعیتی که به‌عنوان «عدم عشق» توصیف می‌شود، ۷۰ درصد زنان و ۵۸ درصد مردان حسادت و بی‌تفاوتی را تجربه می‌کنند (ونتورا لئون، 2018). درمانگران ازدواج و خانواده همچنین گزارش می‌دهند که یک‌سوم مراجعین آنها مشکلات حسادت دارند (وایت^[19]، 2008). حسادت در ادبیات روانشناسی، در واقع می­تواند مبتنی بر شواهد یا غیرواقعی باشد که در هر صورت روابط زوجی را تحت تأثیر خود قرار می­دهد. اما حسادت در متون دینی همواره منفی و نامطلوب است که در روابط زوجی می­تواند هم نسبت به همسر، و هم دوستان، اقوام و روابط او معطوف شود و زندگی زوجی را دچار تنش سازد. در واقع حسد حالت و تمایلی است که در آن فرد به دنبال ضربه زدن و ضرر رساندن به محسود است (آیه 109 سوره بقره). حسد به‌واسطه مقایسه و احساس خلأ درونی برای به‌دست آوردن توانمندی اجتماعی و برتری نسبت به دیگران اتفاق می‌افتد (آیه 54 سوره نساء). چنین فردی آنچه برای خود می‌خواهد، برای دیگران نمی‌خواهد و آنچه برای دیگران می‌خواهد، برای خود، نمی‌خواهد. از جمله صفات مرتبط با موضوع حسد می‌توان به این موارد اشاره کرد: بخل، خودشیفتگی، کینه، عداوت، کبر، خوف، حب دنیا، حب ریاست، حب اشتهار و آوازه، بخل، ترس از بازماندن از مقصود و مطلوب خود. بروزات حسد در حوزه فعل و رفتار، این است که فرد حسود؛ دائماً بدی دیگران را می‌خواهد و دوستی دیگران را ترک کرده و از او خیرخواهی و راهنمایی محال است و از گرفتاری دیگران شاد می‌شود (موسوی الخمینی، 1387).

حسادت در ادبیات روان‌شناسی دارای ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری است. از نظر شناختی، فرد به واسطه اسناد منفی، ارزیابی منفی و باورهای مبنی بر منفی بودن موقعیت‌های بین فردی و تأثیرگذاری این موقعیت‌ها بر بهزیستی فردی و اجتماعی‌اش، احساس تهدید می‌کند. از بعد عاطفی، هیجان‌هایی مانند غم، خشم، ترس، اضطراب و حقارت و در حیطه رفتاری، رفتارهای مبتنی بر کنترل‌کنندگی در افراد دارای حسادت دیده می‌شود (برج خانلو و فرقدانی، 1397). از دیدگاه ایلیگ^[20] (2012) تجربه بیشتر افراد از حسادت شامل هراس از دست دادن، بدگمانی یا خشم به‌دلیل بی‌وفایی و بی‌صداقتی ادراک شده، ضعف عزت نفس، بی‌اعتمادی، تنهایی و غم از دست دادن فرد مهم زندگی است. مارتینز-لئون^[21]، پنا، سالازار، گارسیا و سیرا (2017)، نشان دادند که حسادت عاشقانه یک پدیده مهم در بهداشت روانی زوجین بوده و عواقب سختی را در پی دارد. بروئر، سنداتزکی و پرویر^[22] (2021)، به بررسی تمسخر و خندیدن و ارتباط آن با حسادت عاشقانه و عواقب آن برای رضایت از رابطه بین زوجین پرداختند و نشان داد که تمسخر و خندیدن زوجین به یکدیگر منجر به افزایش حسادت عاشقانه در بین ایشان می­گردد که تأثیرات مهمی بر روابط بین آنها دارد. زاهد و طریق^[23] (2020) پژوهشی با عنوان حسادت عاشقانه و پاسخگویی همسر به‌عنوان پیش‌بینی کننده اختلافات زناشویی به انجام رساندند و نتایج نشان داد که حسادت عاشقانه و پاسخ شریک زندگی پیش‌بینی کننده­ی معناداری برای درگیری زناشویی به شمار می‌آیند که همگی رابطه معنی‌داری با تعارض زناشویی در زنان و مردان متأهل دارد. به این ترتیب، در پژوهش‌های روانشناسی، حسادت زوجی، تنها معطوف به روابط همسر با جنس مخالف است و انواع موقعیت­های حسادت را در برنمی­گیرد.

 حسادت موجب ممانعت از تحسین می­شود علاوه بر آن به ارتباط با همتایان هم آسیب می­زند. پژوهش‌های اخیر نشان داده­اند که حسادت با قدردانی­های گرایشی^[24] همبستگی منفی دارد. این نشان می­دهد که فرد حسود چیزهای خوبی که در افراد و محیطش وجود دارد را تحسین نمی­کند و قدردان آنها نیست. در صورتی که قدردان بودن به‌طور مثبتی با بهزیستی همبستگی دارد (پونتی و همکاران، 2020).

هم‌اکنون دیدگاه­های نظری متعددی با رویکردهای متفاوت به دنبال تبیین و حل تعارض­های زناشویی هستند. از جمله دیدگاه شناختی – رفتاری (فیشر^[25] و همکاران، 2018)، سیستمی خانواده (پینسوف^[26] و همکاران، 2018)، درمان هیجان-مدار (گرینبرگ^[27]، 2015) و غیره را می‌توان نام برد، لیکن هیچ یک از نظام‌های نظری موجود به تنهایی برای همه مراجعین و مشکلات آنها کارایی کاملی ندارد. پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند از طریق رویکردهای التقاطی می­توان درمان‌های متفاوت و یا ترکیبی از درمان‌ها را برای مشکلات خاص مراجعین به‌صورت انتخابی تجویز کرد در دو دهه اخیر، رویکرد کل گرایانه‌ای در شناخت بشر، راه را برای انجام بررسی‌های بیشتر در زمینه‌های مختلف هموار کرده است (نقل از پروچاسکا، نورکراس و سایول^[28]، 2020). در این رویکرد، معنویت به مثابه بعدی از ابعاد وجودی انسان، همچون بعد شناختی، هیجانی و رفتاری که سازنده ماهیت انسان است، در نظر گرفته می­شود علی‌رغم تحقیقات گوناگونی که دربارة رابطه مذهب و دین‌داری با متغیرهای متعدد روان­شناختی چه در حوزه فردی و چه در حیطه زناشویی صورت گرفته است، ضرورت استفاده از رویکردهای مذهبی در کنار دیگر روش_­های درمانی، بخصوص در کشورهایی که به اعتقادات مذهبی پایبندی بیشتری دارند، محسوس­تر است (زادهوش و همکاران، 1390). متخصصان نیز به این واقعیت اذعان دارند که رابطه دین و فرهنگ رابطه‌ای ناگسستنی است و آنچه یکی از شاخصه‌های مهم فرهنگ را شکل می‌دهد، دین است و به بیان دیگر، عمیقاً دین بر مهم‌ترین معنا و مفهومی که زندگی خانوادگی برای هریک از افراد آن دارد، اثر می‌گذارد. ارزش‌ها و باورهای دینی می‌بایست مورد توجه دقیق قرار گیرد؛ در غیر این صورت فرایندهای خانواده که در حقیقت در درون یک دین خاص بهنجار می‌باشد، ممکن است به‌صورت اختلالات روانی تلقی شود (محمودزاده و همکاران، 1393). درمانگران در درمان­های زناشویی با رویکرد اسلامی تلاش می­کنند تا درک زوجین از مقدس بودن ازدواج را بالاتر ببرند. در مقدس سازی ازدواج، زوج­ها انرژی بیشتری برای حفظ آنچه مقدس می­دانند، صرف کنند. زوج­هایی که زندگی زناشویی خود را مقدس می­دانند، بیش از دیگران برای حفظ و نگهداری این رابطه می­کوشند. چنین رفتارهایی به نوبه خود باعث افزایش رضامندی زناشویی دو طرف می­شود. آموزه­های دینی با تغییر نگرشِ افراد به مشکلات و تعارضات زندگی، می­توانند به کاهش تعارضات و افزایش رضایت زناشویی و به زیستی روان‌شناختی^[29] آنان کمک کنند (نقی نسب، 1397).

نتایج این پژوهش‌ها در داخل و خارج از کشور نشان داد که تعدادی از پژوهش‌ها نقش حسد در اختلافات زناشویی را مورد توجه قرار داده‌اند. با این وجود محدودیت این پژوهش‌ها در نظر نگرفتن مفهوم کامل و جامعی از حسادت مبتنی بر فرهنگ جامعه ما به‌عنوان مسئله‌ای مهم و اساسی در مباحث مشاوره و زوج‌درمانی است. مؤلفه مذهب و معنویت از مهم‌ترین عوامل فرهنگی و بومی هستند و مطالعات مختلف نشان می‌دهد که دین و معنویت پیامدهای مثبت مهمی در روابط زوجی، به‌ویژه ارتقای بهزیستی روان‌شناختی و کارآمدی خانواده داشته است (بورک و ریچاردسن^[30]، 2019). نتایج پژوهش حاضر، مبانی نظری مرتبط با راه‌کارهای درمانی و پژوهشی مرتبط با فرهنگ را در اختیار می‌گذارد. همچنین می‌تواند به تهیه بسته آموزشی پیشگیرانه و درمانی مرتبط با مشکلات خانوادگی کمک کند. با توجه به اهمیت ویژه خانواده و نارسایی‌ها و نارضایتی‌هایی که در سیستم خانواده وجود دارد و عدم هماهنگی برخی از روش­های درمانی برخواسته از غرب و با در نظر گرفتن تأثیر بالای فرهنگ و دین در غنی‌سازی خانواده، این پژوهش در صدد طراحی مداخله‌ای است که بر مبنای آموزه‌های اسلامی بوده و یکی از مشکلات رایج در روابط زوجی را مورد درمان قرار دهد. بنابراین، در این پژوهش، فنون و روش‌هایی بر پایه تعالیم دینی اسلامی در کنار مباحث علمی در قالب طراحی الگوی زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات با تأکید بر حسادت زدایی، مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات موجود در این زمینه در ادبیات غربی، به حسادت مربوط به رابطه همسر با جنس مخالف پرداخته و مفهومی دقیق را از حسادت را نشان نمی­دهند؛ هم­چنین حسادت در فرهنگ قرآن و روایات تعریفی ویژه دارد که با در نظر گرفته مؤلفه‌های تعریفی آن می­توان به ریشه­ها، لوازم و پیامدهای این اختلال دست یافت و با طراحی مداخلاتی در روابط زوجی آن را کاست و تأثیرات منفی آن در روابط زوجی را حذف کرد. به این ترتیب از آنجا که مرور پیشینه پژوهشی نشان داد تاکنون پژوهشی نه در داخل نه در خارج به این شکل به این موضوع نپرداخته، بنابراین، نتایج این پژوهش می‌تواند گامی در جهت کمک به مشاوران، زوج‌درمانگران و زوج­ها در پربارسازی روابط زناشویی بردارد. این یک پژوهش جدید، بومی و نوآورانه است و نتایج آن می‌تواند به گسترش مرزهای علم کمک کند.

روش اجرا

در این پژوهش از روش تحقیق آمیخته نوع اکتشافی استفاده شد. ابتدا در بخش کیفی و تحلیل محتوای آیات و روایات، مؤلفه­های پروتکل زوج‌درمانی، بر مبنای واژه حسد از آیات و روایات، استخراج شدند و در بخش کمی، روایی صوری و روایی محتوایی پروتکلِ ساخته شده، مورد ارزیابی قرار گرفت.

نمودار 1. مراحل پژوهش

در بخش کیفی و در مرحله‌ی طراحی و تدوین پروتکل، با تحلیل آیات قرآن و روایات مربوطه حول محور ریشه "حسد" و با استفاده از روش تدبر کلمه (اخوت، 1396)، مؤلفه‌های مفهومی حسادت شامل مقدمات، لوازم و نتایج و آثار حسد به‌دست آمد و با توجه به بروز حسادت در روابط زوجی، پروتکل زوج‌درمانی بر اساس آن و با طراحی روش­های رفع‌کننده آن، توسط گروهی 10 نفره طراحی شد.

برای فهم ابتدایی معنای کلمات در سوره­ها، لغت­نامه التحقیق مصطفوی (1368) و جهت فهم آیات سوره و ارتباط آیات و کلمات با یکدیگر، تفسیر المیزان علامه طباطبایی (1374) مبنای کار قرار گرفت. به این ترتیب انواعی از روش‌های تدبر در قرآن از واژه‌شناسی قرآنی حسد، معناشناسی واژگان، مطالعه سوره­ها، استخراج گزاره‌ها، کشف مؤلفه‌ها و ارائه تعاریف مربوط به واژگان متناظر با حسادت در مطالعه به­کار ­گرفته شده است.

چارچوب اصلی زوج‌درمانی، مؤلفه‌ها و اهداف الگوی زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات با تأکید بر حسادت‌زدایی شناسایی شد و سپس پروتکلی بر مبنای آن، برای اجرای برنامه تدوین شد. الگوی زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات با تأکید بر حسادت‌زدایی بر اساس مبنای نظری پژوهش تهیه شد. مراحل تهیه الگو به شرح زیر بود:

• بررسی مفهوم حسد در لغت­نامه­های زبان عرب و استخراج لوازم معنایی حسادت از آن­ها
• گرداوری آیات قرآنی که دارای مشتقات "حسد" بودند
• بررسی آیات به‌دست‌آمده از منظر تفاسیر و استخراج گزاره­های مربوط به معنای حسادت بر اساس آن آیات
• دسته‌بندی مؤلفه‌های به‌دست‌آمده از لغت‌نامه‌های قرآنی و مؤلفه‌های به‌دست‌آمده از آیات در سه بخش مقدمه حسادت، لازمه حسادت و نتیجه حسادت و ثبت تعریف فرایندی حسادت
• بازنویسی تعریف فرایندی حسادت در رابطه زوجی
• بررسی روایات مرتبط با حسادت و استخراج مؤلفه‌ها (که در مرحله نگارش پروتکل برای طراحی روش و راهبرد مورد استفاده قرار گرفتند)
• تدوین جلسات زوج‌درمانی بر اساس مؤلفه‌های استخراج شده حسادت بر اساس آیات قرآن و روایات اهل بیت (ع) توسط پژوهشگر

در بخش کمی و در مرحله­ی دوم نیز برای بررسی محتوای پروتکل، از نظرات پنل تخصصی 10 نفره به روش دلفی استفاده شد. در این مرحله، پروتکل زوج‌درمانی در اختیار 10 نفر از متخصصان حوزه روان­شناسی و قرآن، قرار گرفت و نظرات آنان در پروتکل، اعمال گردید. به این صورت که فهرستی از منابـع مرتبـط بـا موضـوع تحقیـق معرفی‌شده از طریـق گروه تحقیــق نیــز مدنظر قــرار گرفــت. سـپس، منابـع نامربـوط بـا توجـه بـه معیار مرتبط نبــودن مضمــون بــا موضــوع مــورد تحقیــق، حــذف گردیــد. بـا اجمـاع نظـر گروه تحقیـق از ایـن منابـع باقیمانـده، فقـط منابعـى شــرایط ورود بــه تحلیــل را داشــتند کــه احادیــث، آیــات و مفاهیــم دینـى مرتبـط بـا حسد در آیات قرآن و روایات در آن منابـع به‌صورت تحلیلـى مـورد بررسـى قـرار گرفتـه بـود. در ایـن روش پـس از شـرح موضـوع بـراى اعضـاى پنـل، نظـرات و بازخـورد اعضـا در مـورد ضرورت داشـتن و مرتبـط بـودن روش‌های پیشــنهادى بــا منطــق و اهــداف هــر جلســه اخــذ شــد. پاسخ‌های افــراد جمع‌آوری شــدند و در گروه تحقیــق مــورد بررســى و بازبینــى قـرار گرفـت. در ایـن روش جهـت کمى سـازى میـزان توافـق اعضـاى پنــل، از شاخص‌های ضریــب نســبى روایــى محتــوا (CVR) و شــاخص روایــى محتــوا (CVI) اســتفاده شــد. در ایــن پژوهـش، بر اساس جـدول لاوشه^[31] (1975) بـراى تعییـن حداقـل  CVR آیتم‌هایی کــه میــزان عــددى CVRآنها بالاتــر از 49/0 بود بدون اصــلاح و تغییــرى حفــظ شــد و بــراى آیتم‌هایی کــه مقــدار ایــن شــاخص کمتــر از 49/ 0 بــود، رونــد اصــلاح آنهــا تــا دست­یابی به توافــق ادامــه داشــت.

یافته‌ها

معناشناسی حسادت از منظر قرآن

برای دست­یابی به تعریف حسادت از قران کریم در فرایندی مرحله­ای همان‌طور که در قسمت روش تبیین شد، در ابتدا برای مشخص کردن دقیق سؤال مورد نظر از قرآن، ملاک‌های حسادت به مفاهیم کلی­تر تبدیل شدند. سپس واژگان مرتبط با این مفاهیم در قرآن کریم، به‌دست آمدند. این واژگان هر یک با توجه به تحلیل معنایی از مقدمات واژه، لوازم واژه و نتایج آن‌ها بر اساس تعریف لغوی، با تعدادی از نشانه‌های حسادت پیوند خوردند. در حقیقت یافتن واژگان مربوطه پلی در راستای ورود به مفاهیم قرآنی و ترجمه سؤال از عالم واقع به عالم واژگان قرآنی بود. در مرحله بعد، واژگان قرآنی به‌دست آمده، در بستر آیات در سوره‌ها مورد بررسی بیشتر قرار گرفتند و برای هر سوره، تعدادی گزاره با استفاده از تفاسیر نمونه (مکارم شیرازی، 1374)، نور (قرائتی، 1383) و المیزان (علامه طباطبایی، 1374) نگاشته شد. سپس بر اساس گزاره‌ها، مؤلفه‌های سوره که در ارتباط با واژه حسادت در هر یک از سوره‌ها بودند از بررسی آیه به آیه، استخراج شدند. بر اساس مؤلفه‌های قرآنی به‌دست آمده، تعریفی جدید از حسادت حول محور واژه‌های حسادت در هر سوره به‌دست آمد. مؤلفه‌های علی و نشانه‌ای حسادت در هر سوره از طریق مدل ساختار وجودی انسان (اخوت، 1389) تبیین شدند.

هر واژه در قرآن دارای تعریفی ویژه است که دارای سه سطح یعنی مقدماتِ واژه، لوازمِ واژه و نتایجِ واژه می‌گردد مبنای کار واژه‌شناسی، لغت‌نامه التحقیق (مصطفوی، 1368) قرار گرفت. برای فهم بهتر واژگان و کشف، مقدمه، لازمه و نتیجه واژگان از لغت‌نامه‌های دیگری چون مفردات (راغب اصفهانی، 1412 ق) و قاموس قرآن (قرشی بنایی، 1412 ق) استفاده شد و ارتباط معنای واژگان در مقدمه، لازمه یا نتیجه با نشانه­های حسادت معلوم گردید.

برای هر سوره، با محوریت واژه حسادت در آن سوره، گزاره­هایی از آیات قرآن، با استفاده از تفاسیر معتبری چون المیزان (علامه طباطبایی، 1374)، نمونه (مکارم شیرازی، 1374) و نور (قرائتی، 1383) استخراج شدند. گزاره‌های سطح دوم و سوم نیز در مرحله بعد با توجه به ارتباط گزاره‌های سطح اول با یکدیگر، نگاشته شدند. پس از گزاره نویسی برای هر سوره با محوریت واژگان حسادت، مفاهیم بیشتری در ارتباط با واژگان به‌دست آمد و به این ترتیب واژه­های حسادت با استفاده از تفصیل آیات دیگر در سوره­ها، با عوامل علی و نشانه­ای دیگری مرتبط شدند به‌گونه‌ای که بستر جدیدی برای توسعه مفهومی واژگان حسادت در قرآن و عوامل مرتبط با آن پدیدار شد.

جدول 1. جمع‌بندی تحلیل پژوهش‌گر از آیات قرآن کریم و کتاب‌های لغت

تعریف حسادت زوجی: حسد تمنای سلب خیر و نعمت از دیگران است که با بدخواهی نسبت به آن‌ها همراه است. حسادت زوجی نیز به معنای تمنای سلب خیر و نعمت از همسر، خانواده و متعلقات به همسر است که با بدخواهی نسبت به آن‌ها همراه است و در فرد نگرانی و تشویش ناشی از مقایسه خود با آن‌ها را ایجاد می­کند. این احساس بد که با بخل همراه است، فرد را نسبت به پیشرفت همسر، خانواده و متعلقات به همسر و عقب ماندن خود بسیار بدبین می­کند (لوازم حسد). این تمنا، در اثر ضعف اعتقادی به عطای خداوند و عدم پذیرش این باور که اعطای خدا از سر مصلحت است ایجاد می‌شود و همراه با حقارت درونی و خودکم‌بینی به‌وجود می‌آید (مقدمه حسد) و موجب تلاش در از بین بردن نعمت و مقابله با صاحب نعمت می­شود و فرد را به بی­ثباتی خلقی کشانده و در او رنج و تعب را سبب می­شود (نتیجه حسد). حسادت­زدایی زوجی رویکردی است که فرد را قادر می­سازد در جهت خیرخواهی و به‌صورتی شایسته رفتار نماید.

هدف اصلی این پروتکل، حسادت­زدایی از زوجین است و بر اساس مقدمات و لوازم و نتایج معنایی حسد به‌دست آمده. این پروتکل شامل 9 جلسه گروهی است که جلسات اول، دوم، ششم، هفتم، هشتم و نهم به‌صورت مشترک برای زوج­ها برگزار می­شود و در جلسات سوم، چهارم و پنجم فقط خانم‌ها شرکت می­کنند. مقدمات معنایی حسد دارای مؤلفه‌های ضعف اعتقادی، عدم پذیرش باور مصلحت خداوندی و حقارت درونی و خودکم­بینی است. مؤلفه‌های لوازم معنایی حسد شامل تمنای سلب خیر و نعمت از دیگران، بدخواهی و مقایسه هست. همچنین مقابله با محسود، از بین بردن نعمت، بی­ثباتی خلق، رنج و تعب از مؤلفه‌های نتایج معنایی حسد می­باشد. موضوع جلسات دوم، چهارم، ششم، هفتم، هشتم و نهم مربوط به لوازم حسد و جلسات اول و سوم مربوط به مقدمه حسد و جلسه پنجم مربوط به نتایج حسد می­باشد. در جدول ذیل معنای حسادت و مؤلفه مربوط به هر معنا برای موضوع هر جلسه ارائه شده است.

جدول 2: جلسات زوج‌درمانی گروهی از دیدگاه قرآن و روایات با تأکید بر حسادت زدایی

جهت بررسی روایی محتوایی، هماهنگی مؤلفه‌ها با آیات قرآن از یک طرف و انطباق گویه­ها با مؤلفه‌ها از طرف دیگر توسط 10 نفر از روان شناسان و متخصصان علوم قرآنی مورد سنجش قرار گرفتند. این سنجش از طریق تدوین پرسش‌نامه کتبی انجام شد. یافته‌های مربوط به روایی محتوایی برنامه آموزشی حسادت­زدایی زوجی با رویکرد قرآنی را در جدول ذیل مشخص است.

جدول 3: روایی محتوایی برنامه آموزشی حسادت­زدایی زوجی با رویکرد قرآنی از نگاه متخصصان

نتایج بررسی توافق بین اعضای پنل در بررسی شاخص روایی محتوایی (CVI) جلسات، نتایج نشان داد که حداقل و حداکثر میزان CVI جلسات 1 می‌باشد. نتایج بررسی توافق بین اعضای پنل در بررسی ضریب نسبی روایی محتوا (CVR) جلسات بسته آموزشی نشان داد که حداقل و حداکثر میزان CVR جلسات به ترتیب 8/0 و 1 است. با توجه به تعداد اعضای پنل و حداقل مقدار قابل قبول (49/0) بر اساس جدول لاوشه^[32] (1975) برای تائید اعتبار محتوایی، تمام آیتم‌های آموزشی حداقل مقدار CVR را به‌دست آمد (جدول 4).

بحث و نتیجه‌گیری

هدف از پژوهش حاضر طراحی الگوی زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات با تأکید بر حسادت زدایی و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی آن بود. بسته آموزشی اولیه پس از ارزیابی روایی توسط کارشناسان و متخصصان و انجام اصلاحات، تدوین شد. بر اساس مؤلفه‌های قرآنی به‌دست‌آمده، تعریفی جدید از حسادت حول محور واژه‌های حسادت بر اساس آیات مختلف قرآن کریم و روایات به‌دست آمد. بر این اساس می­توان حسد را این‌گونه تعریف کرد که عبارت است از تمنای سلب خیر و نعمت از دیگران است که با بدخواهی نسبت به آن‌ها همراه است و در فرد نگرانی و تشویش ناشی از مقایسه خود با آن‌ها را ایجاد می‌کند این احساس بد که با بخل همراه است، فرد را نسبت به پیشرفت همسر، خانواده و متعلقات به همسر و عقب ماندن خود بسیار بدبین می‌کند (لوازم حسد). این تمنا، در اثر ضعف اعتقادی به عطای خداوند و عدم پذیرش این باور که اعطای خدا از سر مصلحت است ایجاد می‌شود و همراه با حقارت درونی و خودکم‌بینی به‌وجود می‌آید (مقدمه حسد) و موجب تلاش در از بین بردن نعمت و مقابله با صاحب نعمت می‌شود و فرد را به بی‌ثباتی خلقی کشانده و در او رنج و تعب را سبب می‌شود (نتیجه حسد).

در فرایند انتخاب موضوعات جلسات درمانی هم به جنبه فردی و هم به جنبه ارتباطی زوجین از جمله به خودآگاهی روابط زوجی در ابعاد مختلف، شناخت انواع مقایسه‌های منفی در رابطه زوجی، باورهای زیربنایی حسادت، پیامدهای منفی آن، ‌ بازنگری در باورهای نادرست و معرفی باورهای توحیدی، توجه برگردانی از داشته‌های دیگران به داشته­های خود و بازسازی مبناهای ارزشمندی، برنامه­ریزی بر اساس مبناهای ارزشمندی حقیقی، افزایش خیرخواهی در روابط زوجین و نسبت به دیگران به‌عنوان یکی از عوامل کاهش بدخواهی و حسادت؛ خیر در کلام، مهارت­های ارتباط خیرخواهانه با همسر؛ همفکری، و خیرخواهی در روابط؛ همدلی و همراهی توجه شد. در نهایت تدوین بسته‌ی آموزشی با تائید روایی محتوایی توسط متخصصین روانشناسی صورت گرفت و نتایج بررسی روایی محتوایی از نگاه پنل کارشناسان تمام موضوعات بسته‌ی آموزشی دارای CVI و CVR مناسب و قابل قبول بودند و می­توانند جزو موضوعات الگوی زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات با تأکید بر حسادت زدایی قرار بگیرند. برخی از پژوهشگران نیز به بررسی حسادت از دیدگاه قرآن پرداخته‌اند از جمله کریمی نیا، بکایی جزی و انصاری مقدم (2019) که با بررسی آیات مربوطه، تلاش کردند تا کمکی به مخاطب گرامی برای درست انتخاب کردن همسر خوب خود بشود و انسان را به آرامش خاطری نسبی در این امر برساند، چرا که او معتقد است که آنچه را خداوند تعیین کرده و بدان سفارش نموده اگر آگاهانه انتخاب شود، موجب رشد معنوی و سعادت اوست و با آرامش خیال از اینکه همسر، خود فرد مطلوب است، به سازش با مشکلات و حل موانع زندگی بر می‌آید. این یافته در راستای پژوهش ولی زاده و ولی زاده (2018) می‌باشد که به واکاوی زمینه‌ها و عوامل درونی حسد از منظر اسلام و روان‌شناسی به شیوه توصیفی-تحلیلی با تحلیل اخلاقی و روان‌شناختی از متون دینی و شواهد قرآنی پرداختند و نشان دادند که عوامل درونی حسد در سه عامل شناختی (ضعف خداشناسی، نشناختن جایگاه محسود، نشناختن جایگاه خود، کوردلی)، عاطفی (خبث طینت، احساس محرومیت، احساس حقارت، خودبرتربینی، احساس تکبر، ترس از نرسیدن به خواسته‌ها، راضی نبودن به مقدرات، محبت دنیا، ضعف خودکنترلی و زیستی (نقص بدنی و جنسیت به‌ویژه در زنان) دسته‌بندی می‌شوند. در این میان، دلبستگی به دنیا و احساس حقارت از عوامل اصلی حسادت به شمار آمده‌اند و در زمینه پیشگیری و درمان نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. بروئر، سنداتزکی و پرویر^[33] (2021) نشان دادند که تمسخر و خندیدن زوجین به یکدیگر منجر به افزایش حسادت در بین زوجین می‌شود که تأثیرات مهمی بر روابط بین آن‌ها دارد. پونتی، گیناسی و تانی (2020)، در پژوهش خود به بررسی تأثیر ویژگی‌های زوجین در ارتباط آن‌ها پرداخته و در این راستا حسادت بین زوجین را به‌عنوان یک عامل واسطه­ای بررسی کردند. نتایج مطالعه ایشان نشان داد که ویژگی‌هایی همچون خودشیفتگی از طریق نقش حسادت به‌عنوان متغیر میانجی ارتباط بین زوجین را تحت تأثیر قرار می­دهد. در تبیین این یافته می‌توان گفت در جامعه اسلامی چنانچه خانواده بر پایه دستورات اسلامی بنا شود و زن و شوهر حقوق و وظایف دینی خود ر ا در قبال یکدیگر بشناسند و اصول رفتاری و ارتباطی را که توسط آیات و روایات ارائه شده، رعایت کنند، می‌توانند به نهایت آرامش و سکینه‌ای که خداوند در ازدواج به ودیعه گذاشته است، نائل شوند و شیرینی دنیوی و اخروی یک زندگی شاد و سالم را بچشند (سالاری فر، 1393).

متخصصان نیز به این واقعیت اذعان دارند که رابطه دین و فرهنگ رابطه‌ای ناگسستنی است و آنچه یکی از شاخصه‌های مهم فرهنگ را شکل می‌دهد، دین است و به بیان دیگر، عمیقاً دین بر مهم‌ترین معنا و مفهومی که زندگی خانوادگی برای هریک از افراد آن دارد، اثر می‌گذارد. پتیاک^[34] (2020) پژوهشی با عنوان جنبه‌های همیاری و جنسیتی مفهوم احساسی حسادت در فرهنگ زبانی اوکراین انجام داد. نتایج نشان داد که افکار روان‌شناختی در مورد حسادت در دوگانگی‌های احساسات قابل تحلیل است. دوگانگی‌هایی نظیر عشق (مراقبت) در مقابل تنفر (شک و سوءظن). نتایج همچنین حاکی از آن بود که عامل جنسیت بر ساختار ادراکی و فکری افراد از مفهوم "حسادت" تأثیر می‌گذارد و هم شاخص‌های کمی در ساختار سازمان زمینه انجمنی مفهوم و هم "محتوای معنایی" آن را تعیین می‌کند. لایورسن، ریچموند و دیکسون (2020)، در پژوهش خود به بررسی این موضوع پرداختند که آیا افزایش حسادت در رابطه به‌عنوان تابعی از درک رابطه منفی در زوجین متفاوت است؟ نتایج مطالعه بر روی 152 فرد بالغ و 76 زوج نشان داد که درونی­سازی از سوی آقایان منجر به حسادت در خانم‌ها شده و درک روابط منفی را گسترش می­دهد.

درمانگران در درمان­های زناشویی با رویکرد اسلامی تلاش می­کنند تا درک زوجین از مقدس بودن ازدواج را بالاتر ببرند. در مقدس سازی ازدواج، زوج­ها انرژی بیشتری برای حفظ آنچه مقدس می­دانند، صرف کنند. زوج­هایی که زندگی زناشویی خود را مقدس می­دانند، بیش از دیگران برای حفظ و نگهداری این رابطه می­کوشند. چنین رفتارهایی به نوبه خود باعث افزایش رضامندی زناشویی دو طرف می­شود. آموزه­های دینی با تغییر نگرشِ افراد به مشکلات و تعارضات زندگی، می­توانند به کاهش تعارضات و افزایش رضایت زناشویی آنان کمک کنند (نقی نسب و همکاران، 1397). زاهد و طریق^[35] (2020) پژوهشی با عنوان حسادت عاشقانه و پاسخگویی همسر به‌عنوان پیش‌بینی کننده اختلافات زناشویی به انجام رساندند. نتایج نشان داد که حسادت عاشقانه و پاسخ شریک زندگی پیش‌بینی­کننده‌ی معناداری برای درگیری زناشویی به شمار می‌آیند که همگی رابطه معنی‌داری با تعارض زناشویی در زنان و مردان متأهل دارد.

 بنابراین، با تدوین و طراحی زوج‌درمانی بر اساس دیدگاه قرآن و روایات باعث می­شود هنگام کار با زوج‌های مسلمان، زوج درمانگران می‌توانند جنبه‌های مختلف فرهنگ زوج، سنت‌ها، باورها و اعمال مذهبی مرتبط را در نظر بگیرند. علاوه بر این، ابراهیم و دایکمن^[36] (2011) پیشنهاد می‌کنند که درمانگران باید انتظارات جنسیتی و اعتقادات هر یک از طرفین در مورد نقش‌های جنسیتی را ارزیابی کنند، به‌ویژه هنگامی‌که با یک زوج مسلمان کار می‌کنند. درمانگران همچنین ممکن است در مورد اینکه زوجین چگونه به ایمان خود عمل می‌کنند و چگونه بر ایمان خود برای حمایت زناشویی تکیه می‌کنند جویا شوند. جمع‌آوری چنین اطلاعاتی تنها اولین گام در جهت کار مؤثر با زوج‌های مسلمان است. اما کار از روی یک بنیاد یا نقشه‌ای که از طریق آن فرآیند مشاوره را طی کنید نیز مفید است. زوج‌درمانی بر اساس دیدگاه قرآنی و روایات مدل مناسبی برای کار با زوج‌های مسلمان ارائه می‌دهد.

اسلام به‌عنوان دین، ماهیت واقعی انسان را هم در چارچوب فردی و هم از چارچوب اجتماعی بیان می‌کند و بازنمایی می‌کند. به همین دلیل، اسلام به‌عنوان یک سبک زندگی، قوانین و ضوابطی را ارائه می‌کند که بازتاب نظم و انضباط لازم برای رفتار اجتماعی اخلاقی یک جامعه انسانی ایده­آل است. به‌عنوان عضوی از چهارچوب اجتماعی، انسان‌ها ملزم به توسعه هنجارها و ارزش‌های اخلاقی در تأسیس ملت ایده­آل هستند، اراده خداوند را در زمین و اجرای قانون او را نشان می‌دهند. برای هر جامعه سالم و صلح‌آمیزی، ارزش‌های فردی و اجتماعی باید تقویت شود. جست‌وجوی کمک حرفه‌ای برای زوج‌های مسلمان در مورد هر تعارض زناشویی، شجاعت می‌طلبد. ممکن است در عدم رعایت اصول اعتقادی آن‌ها در رابطه زناشویی احساس شکست وجود داشته باشد. درمانگران، اگر بخواهند کمکی ارائه کنند، باید بدانند که چرا جستجوی درمان چنین چالشی است. با توجه به جامعه‌ی مذهبی ایران و لزوم طراحی الگوی زوج‌درمانی بر اساس قرآن و روایات دینی برای اعتمادسازی و اطمینان بیشتر مراجعین، زوج‌درمانی با رویکرد اسلامی نشان‌دهنده‌ی پتانسیل بالای آموزه‌های دینی برای حل مشکلات زوجین، مخصوصاً در حوزه حسادت در خانواده است. لذا به نظر می‌رسد راهبردهای درمانی متناسب با فرهنگ جامعه دینی و مذهبی که البته با نیازهای وجودی انسان متناسب است، مخصوصاً در زمینه زوج‌درمانی و خانواده‌درمانی بسیار مورد نیاز است و غفلت از ارزش‌های مذهبی در شیوه‌های درمانگری را می‌توان از دست دادن حوزه وسیع و غنی از راهبردهای مقابله‌ای و درمانی تلقی کرد. در هر پژوهشی بیان محدودیت‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند تا با شناخت موانع و با دیدی باز و شناختی دقیق به پژوهش بپردازند. این پژوهش نیز مانند سایر پژوهش‌ها، خالی از محدودیت نبوده لذا در توجه به نتایج و اجرای مجدد این پژوهش، پیشنهاد می‌گردد به این محدودیت‌ها توجه گردد. پژوهش تنها شامل نمونه­ای از زوج­های ساکن تهران بود که تعمیم نتایج را به سایر زوج­های ساکن ایران و کل افراد جامعه با محدودیت و احتیاط مواجه می­سازد. با توجه به لزوم توجه به فرهنگ هر جامعه به هنگام به‌کارگیری رویکردهای زوج‌درمانی ازآنجایی‌که بخش مهمی از فرهنگ جامعه ما مبتنی بر آموزه‌های دینی است، لذا توجه به مبانی تفکر دینی و پیشینه غنی کشورمان در آموزه‌های دینی و حیاتی استخراج اصول نظری و کاربردهای علمی نظریه‌های روان‌شناختی از فرهنگ اصیل اسلامی در طراحی و به‌کارگیری الگوهای بومی بسیار مهم و ضروری است بنابراین، پیشنهاد می‌گردد پژوهش‌های بیشتری در حوزه‌ی زوج‌درمانی از دیدگاه قرآن و روایات انجام گردد.

تشکر و سپاسگزاری

از تمامی شرکت‌کنندگان جهت شرکت در پژوهش تشکر و قدردانی می‌گردد.

تعارض منافع

این مقاله برگرفته از رساله دکتری رشته مشاوره دانشگاه الزهراء است و در آن هیچ تعارض منافعی وجود ندارد.

[1] . Ofovwe, C. E

[2] . Demir, M

[3] . Brandt, S.

[4]. اى مردم! همانا از سوى پروردگارتان پند و اندرزى براى شما آمد که مایه‌ى شفا براى آنچه در سینه‌هاى شماست و هدایت و رحمتى براى مؤمنان است. (یونس/57)

و آنچه از قرآن فرو مى‌فرستیم، مایه‌ى شفا (ى دل) و رحمتى براى مؤمنان است و ستمگران را جز خسران نمى‌افزاید. (اسراء/82)

و اگر ما قرآن را عجمى قرار داده بودیم حتماً مى‌گفتند: «چرا آیات آن باز و روشن نشده (و با تعجب مى‌پرسیدند) آیا (قرآن) اعجمى و (مخاطب آن پیامبر و مردم) عربى؟!» بگو: «این قرآن براى کسانى که ایمان آوردند هدایت و شفایى است، و کسانى که ایمان نمى‌آورند در گوش‌هایشان سنگینى است و قرآن براى آنان مایه کورى است، (گویى) آنان از راه دور ندا مى‌شوند. (ولى صدا را نمى‌شوند). (فصلت/44)

[5] . jealous

[6]. بسیارى از اهل کتاب (نه تنها خودشان ایمان نمى‌آورند، بلکه) از روى حسدى که در درونشان هست، دوست دارند شما را بعد از ایمانتان به کفر بازگردانند، با اینکه حقّ (بودن اسلام و قرآن،) براى آنان روشن شده است، ولى شما (در برابر حسادتى که مى‌ورزند، آنها را) عفو کنید و درگذرید تا خداوند فرمان خویش بفرستد، همانا خداوند بر هر کارى تواناست. (بقره/109)

و آنچه را که خداوند سبب برترى بعضى از شما بر بعضى دیگر قرار داده آرزو نکنید. براى مردان از آنچه بدست آورده‌اند بهره‌اى است و براى زنان نیز از آنچه کسب کرده‌اند بهره‌اى مى‌باشد و (به جاى آرزو و حسادت) از فضل خداوند بخواهید، که خداوند به هر چیزى داناست. (نساء/32)

بلکه به مردم براى آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک مى ‏ورزند در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکى بزرگ بخشیدیم (نساء/54)

آنگاه که شما به سوى غنایم (خیبر) حرکت کردید تا آنها را برگیرید، متخلّفان (از حدیبیّه) مى‌گویند، بگذارید به دنبال شما بیاییم، آنان مى‌خواهند کلام خدا را (که فرموده است: غیراز اصحاب حدیبیّه در خیبر شرکت نکنند)، تغییر دهند. (به آنان) بگو: شما هرگز نباید دنبال ما بیائید، این گونه خداوند (درباره شما) از قبل گفته است. پس آنان بزودى مى‌گویند که شما نسبت به ما حسد مى‌برید (و نمى‌خواهید ما نیز از غنایم بهره‌اى ببریم. چنین نیست)، ولى آنان جز اندکى نمى‌فهمند. (فتح/15)

و از شرّ هر حسود آنگاه که حسد ورزد. (فلق/5)

[7]. Kellett, S., & Stockton, D

[8]. jealous

[9]. Stravogiannis, A.

[10]. accuser, accusee and presumed rival

[11]. Brandt, S

[12] . Jealousy

[13] . envy

[14] . Bryan

[15] . Infidelity

[16] . Potyszová, K., Bártová, K

[17]. Ponti, L., Ghinassi, S., & Tani, F

[18]. Ventura-León, J

[19]. White. G. l.

[20]. Illig, W.A

[21]. Martínez-León, N. C

[22]. Brauer, K., Sendatzki, R., & Proyer, R. T

[23].  Zahid, H., & Tariq, S.

[24] . Dispositional Gratitude

[25] . Fischer 

[26] . Pinsof

[27] . Greenberg

[28]. Prochaska, J. O., Norcross, J. C., & Saul

[29]. Psychological Well-Being

[30]. Burke, R. J., & Richardsen, A. M.

[31]. Lawshe .CH

[32]. Lawshe, CH

[33]. Brauer, K., Sendatzki, R., & Proyer, R. T

[34]. Petiak, O

2. 2. Zahid, H., & Tariq, S
3. Ibrahim, F. A., & Dykeman, C