آمار
| تعداد نشریات | 39 |
| تعداد شماره‌ها | 1,175 |
| تعداد مقالات | 8,455 |
| تعداد مشاهده مقاله | 6,344,294 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 3,595,650 |
مشوق ها و مصدع های رعایت حجاب از نگاه دختران مقطع ابتدایی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| فصلنامه فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دوره 18، شماره 62 - شماره پیاپی 1، اردیبهشت 1402، صفحه 293-322 اصل مقاله (1.02 M) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| محمود سعیدی رضوانی* 1؛ فاطمه غلامی2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشیار دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی و مسئول کارگروه عفافگرایی دانشگاه فردوسی مشهد | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2کارشناس ارشد مدیریت آموزشی دانشگاه فردوسی مشهد | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تاریخ دریافت: 25 خرداد 1401، تاریخ بازنگری: 16 آبان 1401، تاریخ پذیرش: 03 بهمن 1401 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| باتوجهبه ضرورت شناسایی عوامل مؤثر بر رعایت و یا عدم‌رعایت حجاب و تلاش برای تقویت پیشران‌ها و مرتفع نمودن چالشهای این مسئله، مطالعۀ حاضر، به واکاوی نگاه دختران مقطع ابتدایی، در خصوص دلایل انتخاب یا عدمانتخاب امر حجاب پرداخته است. مشارکت‌کنندگان که 150 دانشآموز 8 الی 12 ساله از شش استان کشور بودند، به روش پدیدارشناختی توصیفی و نمونهگیری هدفمند از نوع «باحداکثر تنوع»، مورد مصاحبههای نیمهسازمانیافته هدایتشده قرار گرفتند. عبارت‌های بیانشده از سوی آنان، در قالب 1025 مفهوم، 54 مقوله و 10 مضمون قرار گرفت. با بررسی دیدگاههای مشارکت‌کنندگان، یافتهها در دو محور اصلی «مشوقهای رعایت حجاب» و «مصدعهای رعایت حجاب» جایگذاری شد. پنج مضمون استنباطشده در محور اول، شامل «قوت اعتقادی»، «قوت الگویی اخلاقی»، «قوت روانی هیجانی»، «آگاهیِ اجتماعی» و «استواری و بالندگی» بود و پنج مضمون «ضعف فردی انگیزشی»، «میل به خودنمایی»، «ضعف اعتقادی»، «ضعف دانشی بینشی» و «تهدیدات خانوادگی اجتماعی» نیز، مصدعهایی بودند که در محور دوم طبقهبندی شدند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حجاب؛ مشوق&lrm؛ مصدع&lrm؛ های حجاب؛ دختران مقطع ابتدایی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
شوقها و مصدعهای رعایت حجاب از نگاه دختران مقطع ابتدایی محمود سعیدی رضوانی[1] | فاطمه غلامی[2] چکیده با توجه به ضرورت شناسایی عوامل مؤثر بر رعایت و یا عدم رعایت حجاب و تلاش برای تقویت پیشران‌ها و مرتفع نمودن چالشهای این مسئله، مطالعۀ حاضر، به واکاوی نگاه دختران مقطع ابتدایی، در خصوص دلایل انتخاب یا عدم انتخاب امر حجاب پرداخته است. مشارکت‌کنندگان که 150 دانشآموز 8 الی 12 ساله از شش استان کشور بودند، به روش پدیدارشناختی توصیفی و نمونهگیری هدفمند از نوع «با حداکثر تنوع»، مورد مصاحبههای نیمهسازمانیافته هدایتشده قرار گرفتند. عبارت‌های بیانشده از سوی آنان، در قالب 1025 مفهوم، 54 مقوله و 10 مضمون قرار گرفت. با بررسی دیدگاههای مشارکت‌کنندگان، یافتهها در دو محور اصلی «مشوقهای رعایت حجاب» و «مصدعهای رعایت حجاب» جایگذاری شد. پنج مضمون استنباطشده در محور اول، شامل «قوت اعتقادی»، «قوت الگویی اخلاقی»، «قوت روانی هیجانی»، «آگاهیِ اجتماعی» و «استواری و بالندگی» بود و پنج مضمون «ضعف فردی انگیزشی»، «میل به خودنمایی»، «ضعف اعتقادی»، «ضعف دانشی بینشی» و «تهدیدات خانوادگی اجتماعی» نیز، مصدعهایی بودند که در محور دوم طبقهبندی شدند. کلیدواژهها: حجاب، مشوقهای حجاب، مصدعهای حجاب، دختران مقطع ابتدایی.
[1]. نویسنده مسئول: دانشیار، گروه مطالعات برنامه درسی و آموزش، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران. Saeedy@um.ac.ir
مقدمه ارزش‌ها، زیربنا و الگوی رفتار و اعمال افراد به شمار می‌آیند و نقش اساسی در کنشهای انسانی دارند (مدیری و مهدوی، 1396: 159). ارزش‌ها در جامعههای عادی، معمولاً از عادت و هنجار، سرچشمه میگیرند؛ اما منشأ آنها در جامعههای دینمدار، دین است (رسولی و همکاران، 1400: 126). ارزشهای اخلاقی را میتوان از ارزشهای دینی استخراج نمود؛ ارزشهای اخلاقیِ مبتنی بر دین است که، تمدنها را حرکت بخشیده و بر مبنای قوانینی استوار ساخته و تضمینی برای اجرای قوانین و احکام ایجاد نموده است (کاردوستفینی، 1393: 123). بهطورکلی، از طریق عواملی نظیر خانواده، گروه همسالان، مدارس و رسانههای همگانی، میتوان ارزشهای اخلاقی را به افراد عرضه و یا به درونی نمودن آنها کمک نمود. یادگیری و درونیسازی ارزش‌ها از دوران کودکی آغاز می‌شود. از روایات نیز، به‌دست میآید که انسان با فطرت توحیدی متولد می‌شود. از زمان تولد، تعامل آن با عوامل محیطی شروع می‌شود و عوامل محیطی میتواند زمینة شکوفایی یا ضعف و انحراف آن را موجب شود (نوذری، 1395: 16). چراکه، نهال وجود کودک، در فضایی رشد میکند که مباشران دائمی او، با اعمال خود ترسیم میکنند (ابول‌اولا، 1394: 43). طبق نظریه کوئن[1]، خانواده پس از تولد فرزند، برای مدتی قابل‌توجه، تنها گروهی است که کودک با آن تماس مستمر دارد و در شکلگیری گرایشها، ارزش‌ها و باورهای کودک، نقش اصلی را بر عهده دارد (زنجانی و احسانی، 1391: 81). از منظر روان‌شناختی، نتیجه تعامل محیط با کودک، در نظام روانی کودک ثبت و ضبط می‌شود. در سنین بالاتر نیز، در قالب نگرشها، افکار و گزینشهای او ظاهر می‌شود (نوذری، 1395: 20). بهعلاوه، گروه همسالان هم، نقش قابلتوجهی در درونیسازی ارزش‌ها دارد. افرادی که درون یک مجموعه سنی خاص قرار میگیرند، بهدلیل ارتباطات نزدیک و دوستانه، بر رفتارهای یکدیگر تأثیر میگذارند. افزون بر این، بخش دیگری از ارزش‌ها و هنجارها نیز، از طریق مدارس، اجتماع و انواع رسانه‌ها به افراد انتقال مییابد. در منابع دینی، توصیههای اکیدی به افراد، برای مراقبت از ارزشهای خود شده است (رسولی و همکاران، 1400). عفاف و نماد آن حجاب نیز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های دینداری و ارزشهای اخلاقی، نیازمند حفظ، نگهداری و انتقال به آیندگان است. حجاب پوششی سنتی است که توسط زنان مسلمان در سراسر جهان، به‌عنوان نمادی از عفت، تقوا و هویت فرهنگی استفاده می‌شود (جردن و همکاران[2]، 2020: 2) و به‌صورت یک قانون اجتماعی و اخلاقی، به یک ارزش اجتماعی و واقعیت فرهنگی تبدیل شده است. بااینحال، اخیراً مشاهده می‌شود که حجاب، فضایی برای ترویج مُدها و سلایق مختلف شده است (میزل[3]، 2019). از این رو، عدم گرایش به حجاب مناسب و منطبق با هنجارهای اسلامی، از مهم‌ترین مسائل امروز جوامع اسلامی است (موحد و همکاران، 1397: 90). مشاهدۀ انحراف از الگوهای مناسب پوشش، در بین جوانان و میانسالان و نوع پوشش مادر و دختران، بیانگر مشکل اجتماعی ظهور یافته است که عوامل فرهنگی و اعتقادی، بیولوژیکی و روانی، اجتماعی و سیاسی در آن مؤثرند (کریمی و طالبی، 1400: 142). بیحجابی پدیدهای اجتماعی است که برای رسیدن به عوامل آن، باید با نگاهی اجتماعی، مسئلهها و زمینههای آن را دید (آتشزادهشوریده و همکاران، 1395: 17). این معضل، از آن جهت که خطابش با زنان است، به نیمی از جمعیت جامعه مربوط است و از آن جهت که در تنظیم روابط زن و مرد نقش دارد، به همه افراد جامعه مربوط می‌شود (زارعی، 1398: 102). اشاعه و تعمیق حجاب و عفاف، نیازمند آموزشهای بنیادین و مداوم در خانواده، مدرسه، دانشگاه و اجتماع است؛ اما بدیهی است که در کنار شرایط مساعد اجتماعی، ارزش تلقّی کردن و الگوپذیری این فرهنگ، نیازمند درونی و نهادینهشدن آن در وجود افراد است (خوشفر و همکاران، 1394: 48). به بیان لی[4] (2010)، انتخاب برای داشتن یا نداشتن حجاب از سوی زنان، نیازمند این درک است که آنها نقش پراهمیت خود را برای رویارویی با چالشها و تغییرات پرفشار عصر حاضر در بستر خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی بشناسند (به نقل از خدادایسنگده و احمدی، 1394: 17). امروزه زنان با مقولۀ حجاب، بیشتر به‌عنوان نوعی از سبک زندگی موردِ علاقه خود برخورد میکنند. سبک زندگی مجموعهای از طرز تلقّیها، ارزش‌ها، شیوههای رفتار، حالتها و سلیقهها در هر چیزی است که میتوان آن را متأثر از منابع مختلفی دانست که ازجمله مهم‌ترین آن رسانههای جهانی است (رستگارخالد و همکاران، 1391: 32-33). خانواده، فرهنگ خانواده، روابط خانوادگی و همچنین زندگی اسلامی مدرن، با استفاده از وسایل ارتباطجمعی، اعتقاد به حجاب را تحت تأثیر قرار داده است (طالبی و کریمی، 1399: 125) و باور و التزام به رعایت حجاب در بین دختران در فضای مجازی نیز کاهش یافته است. حتی میتوان گفت دخترانی که در سطح جامعه، پایبند به رعایت حجاب اسلامی هستند، در فضای مجازی آنچنان که باید، به رعایت حجاب پایبند نیستند (ابدالیتکلو و حفیدی، 1396: 138). برخی از افراد جامعه، بهدلیل هم‌جواری و سنگینتر شدن ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی سایر جوامع، نسبت به برخی از ارزشهای فرهنگی خود، همچون حجاب، به دیدۀ تردید مینگرند و از سوی دیگر، نسبت به بدن و مدیریت آن و تلقّی رسانه‌ای از آن حساستر شده و به این باور رسیدهاند که بدن ابزاری برای ابراز هویت آنها در میان دیگران است و بیشتر به کنار گذاشتن حجاب گرایش نشان میدهند (خواجهنوری و همکاران، 1391: 151). به بیان سیگلمن و رایدر[5] (2018)، نقش جنسی، مجموعه انتظاراتی است که جامعه از دختر یا پسر، یا زن یا مرد دارد. این انتظار را، دو عامل طبیعت زیستشناختی و ارزش و هنجارهای اجتماعی تعیین میکند (به نقل از معتمدی، 1397: 111). نهضت فمینیستی نیز بر کاهش حجاب دختران دامن میزند. این نهضت معتقد است در وضعیت کنونی، نابرابری زیادی وجود دارد و معمولاً زنان در وضعیت بدتری نسبت به مردان به سر میبرند (خدادایسنگده و احمدی، 1394: 18). عفاف و نماد آن حجاب، سلامت و آرامش روانی افراد جامعه را در پی دارد (بدیعی و همکاران، 1397). موضوع عفاف و حجاب، ازجمله موضوعات پردامنهای است که بهدلیل تأثیرات همهجانبه بر فرهنگ جوامع، مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرار گرفته و در خصوص دلایل کاهش رعایت حجاب، پژوهشهای متعددی انجام شده است؛ اما بررسی پیشینه نشان می‌دهد، عمدۀ پژوهشها در خصوص این موضوع، مربوط به گروه سنی جوان و بالاتر میباشد و در پژوهشهای داخلی، جامعه و گروه سنی کودک و نوجوان، مورد توجه قرار نگرفته است. سعیدی‌رضوانی و غلامی (1400) در پژوهش خود با هدف کشف نگرش و نوع پوشش دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، یافتههای خود را در سه محور لغزش (لغزش دانشی بینشی، روانی هیجانی و فرهنگی تربیتی)، نرمش (نرمش فرهنگی اجتماعی و باور به حجاب حداقلی) و ارزش (ارزش دانشی بینشی، دینی قانونی، فرهنگی اجتماعی و عوامل ارزشمندی حجاب) نسبت به حجاب دستهبندی نمودند. یافتههای پژوهش طالبی و کریمی (1399)، که با واکاوی در تجربه زیسته 20 دانشآموز دختر دوره متوسطه، در مدارسی که چادر در آنها اجباری است، صورت پذیرفت، نشان داد که حجاب فقط در پوشش چادر خلاصه نمیشود و عفاف و حجاب باید در همه رفتار، مورد توجه قرار گیرد. نتایج پژوهش کریمی و طالبی (1400)، با دانش‌آموزان دختر متوسطه، نشان داد که در تجربه زیسته دانش‌آموزان، عفاف و حجاب در نگاه، گفتار، رفتار و پوشش مطرح است. بهرامزاده و لطفی (1390) در پژوهش خود با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر بیحجابی، نشان دادند متغیر «کاهش حساسیت مردم درباره وضعیت پوشش فرزندان»، بیشترین تأثیر را بر بدحجابی دارد. نتایج پژوهش خواجهنوری و همکاران (1391) نیز حاکی از آن است، فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، گرایش به مد، مدیریت و تصوّر از بدن، فعالیتهای ورزشی-موسیقیایی مدرن، سبک مشارکتی جدید و سبکهای فراغتی جدید، رابطه منفی با گرایش به حجاب داشتهاند. طبق نتایج پژوهش آتشزادهشوریده و همکاران (1395)، تقید به معنویات، عاملی تسهیلکننده و تردید در باورها، عاملی بازدارنده برای رعایت حجاب کامل، توسط دانشجویان شناخته شد. پژوهش خوشفر و همکاران (1394) نیز نشان داد، متغیر فرهنگی، قویترین و مهم‌ترین متغیر پیشبینیکننده گرایش به حجاب بوده و بعد از آن متغیرهای خانوادگی، سن، اقتصادی، اجتماعی، فردی و مصرف رسانه‌ای بیشترین تأثیر مستقیم را در گرایش به حجاب داشتهاند. صدیقاورعی و همکاران (1397) نیز، بعد از مصاحبه با ۲۹ خانم کمحجاب مشهدی نشان دادند، زنان کمحجاب در یک فرایند تشدیدشونده، بهدلیل تأثیرات اجتماعی و کم اهمیت شدن حجاب در ذهن خود، حجابشان را به شکل ناقص رعایت میکردند. درباره حجاب دختران لازم است با مقدماتی وارد دوره ابتدایی شویم تا دختران از آغاز دوره ابتدایی با سهولت و انگیزه بالا حجاب خود را رعایت کنند (معتمدی، 1397: 115). از این رو، هدف پژوهش حاضر آن است تا دلایل رعایت و یا عدم رعایت حجاب را، از نگاه دخترانی که در آستانه ورود و یا در سالهای اولیه سن تکلیف شرعی هستند، مورد بررسی قرار دهد. از آنجایی که رعایت و عدم رعایت حجاب، ناشی از نگرش بانوان به حجاب است، شناخت نگرش کودکان و نوجوانان[6] به پوشش اسلامی و عوامل مرتبط در شکلگیری آن بسیار اساسی است که باید بهدرستی واکاوی شود. از این رو، مقاله حاضر در گامی متفاوت نسبت به پژوهشهای پیشین، دیدگاه دختران مقطع ابتدایی را مورد بررسی قرار داده است تا به شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر گرایش یا عدم گرایش به حجاب در دختران کمک کند. زیرا شناسایی مسائل و چالشهای موجود در رعایت حجاب، از نگاه این گروه سنی از دختران، منجر به ارائۀ راهبردهای مؤثرتری در جهت گسترش فرهنگ عفاف و حجاب خواهد شد. چراکه ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی و اجتماعی در این سنین، در افراد شکل میگیرد و درونی می‌شود و اگر کودکان و نوجوانان نتوانند این هنجارها را بپذیرند و در خود نهادینه کنند، شاید تا سالها نتوانند مبنای محکمی را برای رعایت حجاب در خود ایجاد نمایند. بنابراین، سؤال پژوهشی عبارت است از: «دلایل دختران دبستانی برای انتخاب حجاب یا عدم انتخاب آن چیست؟» روش پژوهش با توجه به ماهیت حجاب، که پدیدهای ذهنی و انتزاعی است و هر فرد بنا به ادراک خود آن را به شکلی منحصربهفرد درک مینماید و بر اساس ادراکها، باورها و برداشتهای خود، آن را بهطور کامل یا ناقص رعایت میکند، نیاز است تا عوامل تأثیرگذار بر این پدیده به روش کیفی بررسی شود. ازاینرو در پژوهش حاضر، روش پدیدارشناختی از نوع توصیفی مدنظر قرار گرفت. پدیدارشناسی میخواهد با کاوش در پدیده، ماهیت آن پدیده را توسط دیدگاه کسانی که آن را تجربه کردهاند، توصیف کند (نووبوئر و همکاران[7]، 2019). سیمپسون و آش[8] (2020) بر این باورند، به تعلیق درآوردن نگرش طبیعی، این امکان را به پدیدارشناس می‌دهد تا ویژگیهای اساسی پدیدههای تحت تحقیق را متمایز کند و نسبت به آنها آگاه شود. از سوی دیگر، با توجه به ضرورت استفاده از دیدگاههای گروههای متنوع دانش‌آموزان دختر، در خصوص حجاب و چگونگی پوشش، از روش نمونهگیریِ کیفی هدفمند «با حداکثر تنوع[9]» استفاده شد. در این نمونهگیری، انتخاب شرکتکنندگان بر اساس طیف گستردهای از تنوع در زمینه مورد مطالعه میباشد (موزر و کرستجنس[10]، 2018). نمونهگیری با حداکثر تنوع تلاش میکند با فراهمآوری موردهای متنوعی که در عین تنوع به یک پدیده یا واقعه مربوطند، تا حد امکان، بینش وافرتری را راجع به پدیده یا واقعه مدنظر فراهم آورد. از این رو، در پژوهش حاضر، که در سال 1400 صورت پذیرفت، برای رسیدن به نمونۀ با حداکثر تنوع، تلاش شد تا دانش‌آموزان مشارکتکننده، از لحاظ روحیات مذهبی و اخلاقی و نوع پوشش، با یکدیگر متفاوت و درواقع متنوع باشند. مصاحبه‌گران (15 خانم)، پس از دریافت سؤالات مصاحبه و آموزش شیوۀ مصاحبهگیری، با دانش‌آموزان دختر 8 الی 12 سال در شش استان، به شرح زیر، به روش نیمهسازمانیافته هدایتشده مصاحبه نمودند.[11] محوریترین پرسش مصاحبه‌گران، در جهت کشف دلایل رعایت و یا عدم رعایت حجاب بود.[12] جدول 1. اطلاعات جمعیتشناختی مصاحبه‌شوندگان
هم‌زمان با مصاحبهها، نسبت به پیادهسازی و تحلیل یافتهها اقدام شد و با اطمینان از اشباع نظری و تکرار و تثبیت دادههای قبلی، فرآیند مصاحبه، بعد از مصاحبۀ 150ام متوقف شد. تجزیهوتحلیل اطلاعات حاصل از مصاحبهها، بر اساس روش کدگذاری استراوس و کوربین[13] (1990)، طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و گزینشی، به‌صورت دستی انجام گرفت. بدینترتیب که در مرحلۀ اول و پس از مکتوب نمودن متن مصاحبهها، درمجموع 1025 مفهوم شناسایی و نام‌گذاری شد. در ادامه و در مرحلۀ دوم کدگذاری، جهت دستیابی به یک محور مشترک، تلاش شد تا مفاهیم ایجادشده در مرحلۀ قبل، در قالب 54 مقوله طبقهبندی گردند و درنهایت مقوله‌های بهدستآمده ذیل 10 مضمون و 2 محور «مشوقهای رعایت حجاب» و «مصدعهای رعایت حجاب» جای داده شدند. پژوهشگران جهت اعتبار یافتهها، به خودبازبینی مکرر یافتهها پرداختند. خودبازبینی محققان در طی فرآیند جمعآوری و تحلیل داده، یکی از روشهای افزایش قابلیت اعتبار در پژوهشهای کیفی است (عباس‌زاده، 1391). یافتههای پژوهش بعد از تحلیل دادههای حاصل از مصاحبهها، مشوقها و مصدعهای رعایت حجاب به شرح جدول شماره 1 و 2، در قالب 1025 مفهوم، 54 مقوله، 10 مضمون و دو محور جای گرفت. گفتنی است، در ابتدای هر مصاحبه، پس از مشخص شدن نظر مشارکت‌کنندگان در خصوص حجاب، سؤالات دیگر بر این اساس مطرح میشد. برخی از سؤالات اصلی، که از همۀ مشارکت‌کنندگان پرسیده شده و درنهایت منجر به شکلگیری محور مشوقهای رعایت حجاب گردیده، عبارت است از: «چرا حجاب را رعایت میکنید؟ دلیل علاقۀ شما به حجاب چیست؟ چه عواملی در رعایت حجاب به شما کمک میکند؟ چرا دخترها باید حجاب داشته باشند؟ و...».
جدول 2. تحلیل یافتهها: مشوقهای رعایت حجاب
همانطور که اذعان شد، پس از مشخص شدن نظر مشارکت‌کنندگان در خصوص حجاب، در ابتدای هر مصاحبه، سؤالات دیگر از سوی مصاحبه‌گران مطرح میشد. برخی از سؤالات اصلی که منجر به شکلگیری محور مصدعهای رعایت حجاب شد، عبارت است از: «چرا حجاب را رعایت نمیکنید؟ دلیل عدمعلاقۀ شما به حجاب چیست؟ چه عواملی باعث می‌شود که کمتر حجاب را رعایت کنید؟ چرا برخی دخترها با گذر زمان، نسبت به رعایت حجاب بیتوجه میشوند؟ و...».
جدول 3. تحلیل یافتهها: مصدعهای رعایت حجاب
شکل 1. مشوقها و مصدعهای رعایت حجاب از نگاه دختران مقطع ابتدایی نتیجهگیری مطالعۀ حاضر، مشارکتکنندگانی را مدنظر قرار داد که در سنین کاملاً پایینتری نسبت به جامعههای آماری و میدانهای پژوهش مطالعات مربوط به مسئلۀ حجاب قرار دارند. از مجموع مقولههایی نظیر لزوم اطاعت از پروردگار، اسلام و قرآن، به‌ویژه بعد از سن تکلیف، اهمیت خشنودی خدا، پیامبر و ائمه، شوق به بهشت و ترس از جهنم و الگوگیری از حضرت زهرا سلاماللهعلیها، مضمونی با عنوان «قوت اعتقادی» انتزاع شد. نکته قابل‌توجه آنکه در موارد پیش‌گفته، به فرمایش حضرت علی علیه‌السلام، انواع بندگی بندگان (ترس از جهنم)، تجار (شوق به بهشت) و احرار (رضایت و شکر الهی)[14] مشاهده می‌شود. در این راستا، در پژوهش آتشزادهشوریده و همکاران (1395) و زنجانی و احسانی (1391) نیز، تقیّد به معنویات و اعتقادات مذهبی فرد، از مهم‌ترین عوامل تسهیلکننده و تعیینکننده گرایش به حجاب، مشخص شده است. ضمن آنکه، این مضمونِ مشوق، نقطۀ تقابل مستقیمی با بازدارندهها نداشت. البته در مضمونی با عنوان ضعف اعتقادی به این امر اشاره می‌شود که افراد به‌خاطر ترک عبادات و گوش سپردن به شیطان، حجاب را رعایت نمیکنند؛ اما فردی به بدحجاب بودن به جهتِ مخالفت با خدا یا شبیه به آن، هیچگونه اشارهای نداشت. این یافتهها نشان می‌دهد، به تعبیر ادعیه و روایات، انجام گناه از سوی بسیاری از بندگان -ازجمله برخی از مشارکت‌کنندگان این مطالعه-، از سر خدای‌ناکرده عناد با پروردگار نیست. از این رو میتوان امید داشت، با تقویت بنیه اعتقادی و نظام ارزشی این افراد، شاهد برگشت ایشان به حجاب و عفاف بود. مقوله‌های مضمون دوم، لزوم رضایت و الگوگیری از والدین و اطرافیان است که از آنها نقطۀ قوتی با عنوان «الگویی اخلاقی» انتزاع شد. نتایج پژوهش معتمدی (1397) نیز نشان داده، ابتداییترین روش یادگیری حجاب، روش یادگیری مشاهدهای و مبتنی بر وجود رفتار الگوی مؤثر در پیرامون کودک است. اما در برخی افراد مشارکتکننده، الگوگیری از نسل بزرگتر در امر حجاب، با چالشهایی مواجه شده است. مفاهیم مربوط به این چالشها در مقولۀ «خودمحوری» جای داده شد. بر اساس گزاره‌ها و مفاهیم مربوط به این مقوله، برخی از کودکان با رسیدن به سن 10-11 سالگی، به‌تدریج از سبک‌زندگی خانوادگی جدا شده و مرجعیت والدین را در نظر نمی‌گیرند و این در حالی است که پدران و مادران در اکثریتِ مطلق موارد، خیرخواهترین افراد برای فرزندشان هستند و هر اندازه، فرزند دارای نگرش و روحیاتی شود که مرجعیت والدین را بپذیرد، قطعاً به دنیایِ روشنایی و دوری از فساد نزدیکتر خواهد بود (سعیدی‌رضوانی، 1400: 53). از داشتنِ احساس خوب، حس زیباتر شدن، علاقه به حجاب، افزایش احترام در اجتماع، تقویت انگیزه حجاب داشتن و... درمجموع مضمونی با عنوانِ «قوت روانی هیجانی» آفریده شد. در نقطۀ مقابل، مقوله‌های متعددی نظیر گریزانی و دلزدگی از حجاب، احساس محدودیت و اذیت شدن با رعایت حجاب، نوعی بازدارندۀ جدی در رعایت حجاب را تحت عنوان مضمونِ «ضعف فردی انگیزشی» ایجاد نمودند. نکتۀ قابل‌توجه آنکه، برخلاف نگاه غالب در پیشینۀ علوم تربیتی و روانشناسی، راجع به تفوّق و تقدّم شناخت بر هیجان، برای تشکیل اراده و عمل در افراد، مطالعات جدید نشان می‌دهد، در برخی موارد به‌ویژه در فضاهای دنیای معاصر، که تحت حاکمیت انواع رسانه‌ها اداره می‌شود، اساساً عاطفه (هیجان) موجدِ اصلی رفتار است؛ بنابراین، نباید از جایگاه تحریکات محیطی رسانه‌ای، گاهی متأثر از شناخت، گاه همراه آن و گاه حتی مقدّم بر آن غفلت نمود (سعیدی‌رضوانی، 1400). دیگر مضمون مربوط به مشوقها، دارا بودن آگاهیهای ارزشمند اجتماعی، از قبیل ضرورت رعایت حجاب از حیث قانون، درک تفاوتهای جنسیتی دختر و پسر و نقش حجاب در جلوگیری از آسیبها و خطرات است. اساساً یکی از مزایای رعایت حجاب در قرآن، جلوگیری از آسیبها و اذیتها[15] ذکر شده است. مضمون دیگر انتزاع شده، مشتمل بر وجود کودکان استوار و بالنده و راسخالعقیده برای رعایت حجاب بود. این افراد حتی عملاً به امر حجاب و نهی از بدحجابی وارد شده و یا علاقهمند به انجام این دو فریضه هستند و همچنین تعدادی از آنان، حجاب را عامل تسریع ظهور امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف میدانند. این مضمون، انتزاعیترین مضمون در مطالعه حاضر بود. تجربه نشان داده است که در کنارِ اهمیت کمّیت -مثلاً مشارکتِ اکثریت مردم در تظاهرات علیه شاه خائن، همواره افراد کاملاً پایدار ولو اندک در یک حرکت انقلابی، به‌عنوان واسطه بین رهبران و مردم عمل میکنند و در این مطالعه نیز، حداقل بخشی از مشارکت‌کنندگان، در نقش پیشرو در امر یادشده ظاهر شدهاند. از سوی دیگر، «میل به خودنمایی» نیز، از مضامین انتزاعشده در مطالعه حاضر بوده است. تعدادی از مشارکت‌کنندگان، تمنّای زیبایی و جلوهگری را علتِ بیحجابی و بدحجابی خود و دیگران دانستهاند. بهزعم زنگ و همکاران[16] (2019)، خودنمایی فرآیند کنترل چگونگی درک فرد توسط افراد دیگر است (به نقل از فکور ثقیه و همکاران، 1399: 21). میل افراد در نمایش ظاهر خود، به‌نحوی‌که موردِ پسند دیگران باشد و انگیزه افراد برای نمایش تمایز خود با دیگران، سبب می‌شود احساس نیاز به خودنمایی و عرضه خود، در افراد افزایش یابد و انگیزهای برای آنان ایجاد نماید که به مدیریت بدن خود اقدام کنند (نوری و محسنیتبریزی، 1395: 50) و میل به دیدهشدن در آستانۀ ورود به دورۀ نوجوانی و طی مرحله نوجوانی، با پیدایش روحیه استقلالطلبی و رشد قدرت پردازش فکری در استدلال کردن و فرضیهپردازی تقویت می‌شود. تأثیر کاهش عبادات بر بدحجابی و وسوسهپذیری[17] برخی افراد از شیطان، مضمون «ضعف اعتقادی» را به‌دست داد. گزارههای ابرازشده از سوی کودکان در این مضمون، با زبانی ساده، اما حکیمانه همراه است. برای مثال مشارکتکنندۀ 147، به طرز زیبایی، به تأثیر گوش دادن به حرف شیطان در دوران کودکی، در زندگی بزرگ‌سالی اشاره میکند. بهطورکلی، دورۀ کودکی و نوجوانی، دورۀ فراگیری آموزش زیربنایی و اساسی، پایهگذاری عادتها، روابط کودک با دیگران و آغاز پیدایش پاره‌ای از لغزش‌ها و انحراف‌هاست (محمدبیگی و همکاران، 1397: 147). درواقع، روح انسان در زمان کودکی حالت قابلانعطافی دارد و هرچه انسان بزرگتر شود، قابلیت انعطاف آن کمتر می‌شود. اینکه گفته‌اند: «اَلْعِلمُ فی الصِّغَرِ کَالنَّقْشَ فی الْحَجَرِ» اختصاص به علم ندارد، بلکه باید گفته شود: «التربیةُ فی الصِّغَرِ کَالنَّقْشَ فی الْحَجَرِ» (مطهری، 1382: 78). از این رو، براساس پژوهشهای صورتگرفته، بهدلیل تأثیرپذیری قابل‌توجه کودکان و نوجوانان از محتواهای مستقیم و غیرمستقیم آموزشی -از نوع مثبت و منفی- به‌سادگی نمیتوان از اهمیت آموزش رسمی و غیررسمی در این دورۀ سنی غفلت نمود. براینمونه، براساس مطالعۀ سعیدی‌رضوانی و همکاران (1400)، مخاطبان کودکونوجوان، با مطالعه برخی از کتاب‌های داستان ترجمهای طنز، آموزه‌هایی را در خلاف جهت تربیتجنسی اسلامی فرامیگیرند. از سوی دیگر، عمقِ آسیبهای ناشی از بازی‌های رایانه‌ای نیز، بهدلیل تسهیل انتقال هنجارها و ارزشهای فرهنگ غرب، تأملبرانگیز است. چراکه یکی از محورهای اصلی در بازی‌های رایانه‌ای، بر ترویج سبک زندگی غربی متمرکز است. اگرچه تنها 10 تا 14درصد از شخصیتهای اصلی بازی‌های رایانه‌ای زن هستند، بااینحال در بازنماییهای صورتگرفته از شخصیتهای زن، زنان اغلب به‌صورت نازک و اروتیک نشان داده میشوند و پوشش نامناسبی در مقایسه با مردان دارند (عزیزی و همکاران، 1397: 219). در برخی از بازی‌های رایانه‌ای، آن چیزی که آشکار است تنزل روح به مرتبة حیوانی بوده و بازیکن بر اثر انجام چنین بازیهایی، همة فضایل اخلاقی را کنار خواهد گذاشت (کاوند و گودرزی، 1400: 183). در مضمونِ ضعف دانشی بینشی، اگرچه تعدادی از گزاره‌ها و مفاهیم در مقولۀ «عدمآگاهی از دلایل و فواید حجاب» قرار گرفتهاند؛ اما دقت در محتوایِ گزاره‌ها نشان می‌دهد، برخی از کودکانِ در آستانۀ ورود به نوجوانی، اساساً به موضوع حجاب و دلایل رعایت آن فکر نکرده بودند و گویا دغدغهای هم برای دانستنِ دلایل آن ندارند. بهبیاندیگر، اگرچه منطقاً، بحث اقناعذهنی کودکان و نوجوانان مهم و مفید است؛ اما بهنظر میرسد با توجه به مشکلِ عدمتوجه عاطفی به امر حجاب و دلایل آن، باید در کنار اقناعذهنی، استفاده از ابزارهای هیجانی و هنری نیز مدنظر قرار گیرد.[18] نکتۀ قابل تأمل دیگر آنکه، استدلالهای مشهور مخالفان حجاب -نظیر شخصیدانستن حجاب در واکنش به امر به حجاب و نهیِ بیحجابی- که توسط افراد بزرگسال بهکار میرود، توسط برخی از کودکان مشارکتکننده در این مطالعه بهکار گرفته شده است. براینمونه، در پژوهش سعیدی‌رضوانی و غلامی (1400)، «شخصیانگاری حجاب»، به‌عنوان یکی از دلایل عدم‌رعایت حجاب، از سوی دانشجویان شُلحجاب، عنوان شده است. مضمون پنجم مطالعه حاضر، «تهدیدات خانوادگی اجتماعی» نامیده شد. مواردی نظیر فشار هنجاری گروه همسالان، انتخاب دوستان نامناسب، هنجارهای نادرست پوشش در اجتماع، الگوگیری از والدین بیمبالات و محتوای نامطلوب رسانه‌ای، این مضمون را شکل داد.[19] مقوله‌های این مضمون نشان می‌دهد که سه بُعد خانواده، اجتماع و رسانه، کاملاً مورد رصد ذهنی این نوجوانان قرار داشته و حتی برخی تجارب زیستۀ آنان، بهصراحت در راستای تصمیمگیری درست، مبنیبر پرهیز از حضور در محیطهای رسانه‌ای فاسد نظیر اینستاگرام است. این دختران در آستانۀ نوجوانی، اگرچه واژه عرفیشدن[20] را بهکار نمیبرند، اما بر پایۀ تجاربزیستۀ خود، از نقشِ رسانه‌ها -چه داخلی و چه خارجی- و فضای اجتماعی آلوده در این «عرفیشدن»، پرده برمیدارند. این نتایج، با یافتههای پژوهش ابدالیتکلو و حفیدی (1396)، در خصوص کاهش رعایت حجاب در بین نوجوانان دختر در فضایمجازی نسبت به سطح جامعه، منطبق است. رابطۀ عدم‌رعایت حجاب با عادی‌انگاری بدحجابی، پیش از این در پژوهش صدیقاورعی و همکاران (1397) نیز، کشف شده بود. همچنین پژوهش محمدحسینزاده و همکاران (1399) نیز نشان داده است، حساسیت‌های مذهبی و فرهنگی برخی از دانشجویان دانشکده پزشکی مشهد، در خصوص رعایت حد و مرزهای پوشش اسلامی کاهش یافته است. نهایتاً برخی دادههای این مطالعه که میتوان از آنها به داده جانبی یاد کرد، نشان می‌دهد، خانوادههایی هستند که «چادر» را تنها حجاب مورد پذیرش معرفی میکنند[21] و از این رو، برخی کودکان در مطالعۀ حاضر، بدونچادر بودن را اساساً بهمثابۀ بیحجابی تلقّی میکند و این امر علاوهبر اینکه امری اشتباه است، میتواند در آینده مشکلاتی را برای آنها ایجاد نماید.[22] همچنین اشاراتی نیز مبنیبر رعایت زودتر از موعد و یا تحمیل حجاب زودهنگام به برخی از کودکان و همچنین رعایت حجاب نزد محارم وجود داشت که این امر نیز، باید مورد بازبینی خانوادههای مذهبی قرار گیرد.[23] در این مطالعه دلایل انتخاب حجاب ازسوی دختران مشارکتکننده واکاوی شد. مسئلۀ دانستن فلسفۀ احکام، از مواردی است که در دنیای کنونی و به‌ویژه در فضای رسانه‌ای در زیست نوجوانان و جوانان مؤثر است. شرح مسئله آنکه، اساساً زمانیکه یک حکم شرعی تبیین می‌شود، ناظر بر دلایل صدور حکم از سوی شارع مقدس است. رمزگشایی از چرایی نماز، روزه، امربهمعروف و نهیازمنکر و همچنین حجاب، براساس عقل و به حکم مسئلۀ قبح و حسن ذاتی و به‌ویژه در میان مکتب معتزله و مدرسۀ اهلالبیت علیهمالسلام دارای پیشینه و سوابق روشنی است. خطبۀ حضرت زهرا سلاماللهعلیها راجعبه دلایل تنزیل بسیاری از احکام نظیر زکات، در بیاناتی بسیار قل و دل از شاهکارهای دختر گرامی رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم تلقی شده است و همچنین قرآن کریم، به‌عنوان منشأ و مصدر اصلی بیان احکام، در مواردی به‌ویژه در مبحث حجاب، مزیتِ صدور حکم مربوط به پوشش کاملِ زنان را اذیت نشدن و... معرفی کرده است.[24] به نظر میرسد بیان فلسفۀ احکام از سوی شارع مقدس، ائمۀ اهل البیت علیهمالسلام و بزرگان دین دارای دو مبنا است:
بهرغم آنچه بیان شد، باید توجه نمود، هدف بیان فلسفۀ احکام، آن نیست که افراد، عقل و فهم خود را ملاکِ سنجش قرار دهند و به بخشی از احکام عمل کنند و بخشی دیگری را فروگذارند. امروزه ملاحظه می‌شود، همین تأکید بر فهم و عقل و استدلال برای احکام شرع، اسباب نفوذ شیطان در دلها شده و انواع شبهات و سستیها را در اجرای احکام دین، در قالب دینِ خصوصی و گزینشی و... بهوجود آورده است.[25] از این رو، پذیرش ذهنی و عملی امر و نهی الهی، فارغ از فلسفۀ صدور حکم و فقط از روی بندگی، از والاترین مراتب عبودیت است. محدودیتها و پیشنهادات در پژوهش حاضر سعی شد، در جهت شناسایی و تثبیت نگرش‌های مثبت و کاهش نگرش‌های منفی در اذهان گروه سنی ابتدایی گام بردشت تا این ردۀ سنی، با سهولت بیشتری امر حجاب را پذیرفته و در خود نهادینه نمایند و از آن مهمتر، در مراحل گوناگون سنی و در شرایط گوناگون تحصیلی و اجتماعی، پوشش مطلوب خود را حفظ نمایند؛ اما این امر که دختران دبستانی نمیتوانند به اندازۀ گروههای سنی بالاتر، مطالبِ منسجم، نظام‌دار و جملات طولانی را اظهار نمایند، در این پژوهش مطرح بود و تا جای ممکن سعی شد که این محدودیت را کاهش داد. پیشنهاد می‌شود پژوهشهای گستردهتری در گروه سنی کودکونوجوان، در حوزههای مختلف عفاف ازجمله حجاب صورت پذیرد و از نگاه ایشان، مسائل و چالشهای موجود شناسایی و راهبردهای مؤثر شناسایی گردد. بهجهت ترویج و گسترش حجاب، نیاز است مشوقها و مصدعهای رعایت حجاب، که به کمک پژوهشهای مختلف شناسایی شده است، توسط مسئولان امر مورد بررسی قرار گیرد، تا بتوان در جهت تقویت و کاهش آنها در سطح جامعه گام برداشت. کنترل و نظارت بر رسانه‌ها و سلبریتیها، با توجه به یافتههای مربوط به اثرگذاری رفتار آنها در کاهش حجاب نیز، بسیار ضروری است. ارضای حس دیدهشدن نوجوانان از طرق صحیح نظیر مسابقات ورزشی، علمی و دینی، میتواند تاحدی، اسباب دوری نوجوانان از رفتارهای ناصحیح بدحجابی و بیحجابی، در مسیر میل به خودنمایی باشد. همچنین، تقویت ایمان و احساس دائمی حضور پروردگار، با کمک روشهای ادبی و هنری نظیر ساخت فیلم، پویانمایی و نشر کتاب‌های مفید، از مهم‌ترین راهبردهای تعالی حفظ حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان بهشمار میآید. سپاسگزاری نویسندگان، از مصاحبه‌گران ارجمند خانمها مرضیه سعادتدار، آرزو قریشوند، نیراعظم نجفی، مرحمت صالحیپور، معصومه رضایی، حنانه ملکی، لیلا کامیار، شیرین ایزدی، فاطمه خدمتی، زهرا ذاکری، فاطمه عباسپور، دینا یوسفی، مژده صفریزاده، اعظم محمدزاده، مرضیه حاجیبنده و همچنین کلیه مشارکت‌کنندگان گرامی، تشکر و قدردانی مینمایند.
[1]. Cohen, B.J [2]. Jordan, T.R; Yekani, H.A.K & Sheen, M [3]. Mizel, O [4]. Li, S [5]. Sigelman,C.K & Rider,E.A [6]. در خصوص زمان اتمام دوره کودکی و آغاز دوره نوجوانی دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. برخی کودکی را به سه دوره اول (3-6)، میانه (6-8) و پایانی (۹-۱۱) تقسیم و 12سالگی را آغاز نوجوانی عنوان میکنند. برخی دیگر کودکی سوم را 8-11 سال میدانند. اما ازآنجاییکه عمدتاً کودکان با اتمام 12سالگی وارد مرحلۀ نوجوانی میشوند و در پژوهش حاضر نیز، با دختران محصل در پایۀ دوم تا ششم مقطع دبستان مصاحبه شده است و هنوز 12 سال دانش‌آموزان در این مقطع پایان نمییابد، میتوان مشارکت‌کنندگان این پژوهش را در مرحلۀ کودکی سوم و در آستانۀ نوجوانی جای داد. [7]. Neubauer, B.E; Witkop, C.T & Varpio, L [8]. Simpson, P & Ash, J [9]. Maximum Varietion [10]. Moser, A & Korstjens, I [11]. بعد از شناسایی دختران 8 الی 12 سال -دارای نگرش‌های متنوع نسبت به حجاب- و دعوت ایشان به گفتگویی دوستانه و کوتاه در خصوص حجاب، زمان مصاحبه تعیین میشد. فرآیند مصاحبهها، بنابر میزان همکاری و علاقه هر کودک، متفاوت بود و معمولاً بین 5 الی 15 دقیقه به طول میانجامید. تمام مصاحبهها، بهدلیل شنیدن نظرات واقعی و بدون رودربایستی، به‌صورت خصوصی -نه در جمع دوستان و خانواده-، انجام میگرفت. همچنین، کلیۀ مصاحبهها، با اجازۀ کودک و والدین وی، ضبط و بههمراه توضیحاتی نظیر حالات و واکنش کودک، جهت ارزیابی و تحلیل، برای پژوهشگران ارسال میشد. نکته مهم و قابل‌توجه این است که ضمن ارائۀ تعدادی سؤال محوری به مصاحبه‌گران، از مصاحبه‌گران خواسته شده بود که سؤالات مصاحبه، با پاسخهای سؤالات پیشین هر مشارکتکننده مرتبط باشد و سؤالات مشترک، در شرایط متفاوت، از مشارکت‌کنندگان پرسیده نشود. [12]. به برخی از سؤالات اصلی، در بخش یافتههای پژوهش اشاره شده است. [13]. Strauss, A & Corbin, J.M .[14] حکمت 237 نهجالبلاغه: «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الاْحْرَارِ». [15]. آیه 59 سوره مبارکه احزاب: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا». [16]. Zeng, F et al. .[17] در عبارتی منسوب به مولا امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام چنین آمده است که به فرزندشان میفرمایند: «کنت بوابا علی باب قلبی!» ای فرزندم، من نگهبان محکم (سختگیری) بر واردات قلبم بودم!». [18]. اساساً صِرف تحمیل پذیرش حجاب به بچهها، بدون توجیه نسبت به دلایل رعایت آن، چهبسا اثرات ناگواری را در آینده آنها داشته باشد. برخی از دخترانی که صرفاً براساس تربیت خانوادگی، حجاب را رعایت میکنند، امکان برخورد با مشکلات را در مواجههای اجتماعی خود خواهند داشت. .[19] بهنظر میرسد اگر با دانشجویان و گروههای سنی بالاتر نیز، در این خصوص مصاحبه شود، بیش از این، غنای اطلاعاتی راجعبه وضعیت جامعه، رسانه‌ها و برخی خانوادهها حاصل نخواهد شد. بهرغم آنکه مقوله‌های پیش‌گفته، همگی جنبۀ منفی و نشان از واقعیتهای تلخ اجتماعی دارند، اما گزاره‌ها و مقوله‌های قوامیافته از آنها، نشانگر ذهن جوّال این کودکان است. [20]. Secularization .[21] البته معرفی چادر به‌عنوان حجاب برتر، بدون اشکال و بلکه مطلوب است. .[22] 19 مفهوم به مقولهای فرعی با عنوان «منحصر دانستن حجاب در چادر و رعایت حجاب زودهنگام» اختصاص یافت. برایمثال مشارکتکننده 141 اذعان داشت: «کسی که چادر نداره بیحجابه. حتی اگر موهاش بیرون نباشه». .[23] براینمونه مشارکتکنندۀ 146 بیان میکند: «اونموقع که مدرسه نمیرفتم هم، حجابمرو رعایت کردم» و مشارکتکنندۀ 56 گفت: «من حتی پیش پدربزرگمم حجاب دارم، چون مامانم دوست نداره». [24]. آیه 59 سوره احزاب: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا» .[25] نظیر پاک دانستن سگ با شستن کامل آن و تأیید دامپزشک! در نبود میکروب در پوست سگ شستهشده؛ نماز را به فارسی خواندن با دستاویز محکمتر شدن رابطۀ فرد با خدا و عدم‌رعایت حجاب با این توجیه که مردان امروزی دیگر مانند 14 قرن پیش شهوت ندارند! | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
فهرست منابع
ابدالیتکلو، فرزانه و حفیدی، وریا. (1396). تأثیر انتشار تصویرهای فاقد پوشش شرعی در شبکههای اجتماعی بر حجاب دختران نوجوان. فصلنامه مشکوه، 36(137): 140-126.
ابول‌اولا، خدیجه. (1394). شاخصه‌های هویت اسلامی و نقش خانواده در پدیداری آن (از منظر آیات و روایات). فصلنامه پژوهشهای اجتماعی اسلامی، 21(106): 59-27.
آتشزاده شوریده، فروزان؛ محتشمی، جمیله؛ عبدالجباری، مرتضی و کرمخانی، مرضیه. (1395). عوامل تسهیلکننده و بازدارنده رعایت حجاب کامل توسط دانشجویان: یک مطالعه کیفی. مجله پژوهش در دین و سلامت، 2(3): 24-14.
بدیعی، سیدعلی؛ سیدطاهرالدینی، سیدمرتضی و میرآفتاب، سیدعلی. (1397). نقش عفاف و حجاب در سلامت و امنیت روحی و روانی خانواده. قم: چهارمین کنگره بینالمللی فرهنگ و اندیشه دینی.
بهرامزاده، محمدمهدی و لطفی، ایمان. (1390). نقش حجاب در جامعه و شناسایی علل رواج بدحجابی در بین جوانان (مطالعه موردی: مراکز آموزشی شهر اهواز). فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، 14(50): 109-123.
خدادادیسنگده، جواد و احمدی، خدابخش. (1394). نقش عوامل فرهنگی و رسانه‌ای در پیشبینی حجاب زنان: مطالعهای ملی. فصلنامه فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، 10(33): 21-7.
خواجهنوری، بیژن؛ روحانی، علی و هاشمی، سمیه. (1391). گرایش به حجاب و سبکهای متفاوت زندگی (مطالعه موردی: زنان شهر شیراز). جامعهشناسی کاربردی، 23(3): 166-141.
خوشفر، غلامرضا؛ باقری، فاطمه؛ برزگر، سمیه و نورمحمدی، لیلا. (1394). بررسی عوامل مؤثر بر گرایش به حجاب و راهکارهای ارتقای آن (مطالعه موردی: شهروندان شهر گرگان). فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعیفرهنگی، 3(4): 73-47.
رستگار خالد، امیر؛ محمدی، میثم و نقی پور ایوکی، سحر. (1391). کنشهای اجتماعی زنان و دختران نسبت به حجاب و رابطه آن با مصرف اینترنت و ماهواره. فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، 14(56): 82-7.
رسولی، سیدمحمدحسین؛ پورعلی، یاسین و بلباسی، میثم. (1400). نسبتشناسی ارزشهای دینی و اقتدار ملی. نشریه مطالعات قدرت نرم، 11(25): 147-125.
زارعی، مجتبی. (1398). ترویج عفاف و حجاب در خانواده و نقش آن در کاهش آسیبهای اجتماعی. فصلنامه دانش انتظامی خراسان شمالی، دفتر تحقیقات کاربردی فا.ا.خراسان شمالی، 6(22): 120-101.
زنجانی، حبیباله و احسانی، مریم. (1391). رویکرد جوانان نسبت به حجاب (مورد مطالعه: مناطق دو و هجده شهر تهران). مطالعات جامعه‌شناختی ایران، 2(6): 95-75.
سعیدی‌رضوانی، محمود. (1400). تقلیلگرایی در تربیت و پیچیدگی امر جنسی: چالش میان تربیت حداقلی و حداکثری در امر جنسی. انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
سعیدی‌رضوانی، محمود و غلامی، فاطمه. (1400). دانشجویان و کنشهای پوشش: لغزش، نرمش، ارزش. فصلنامه فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، 16(56): 127-93.
سعیدی‌رضوانی، محمود؛ غلامی؛ فاطمه و رسولی، علیرضا. (1400). چالشهای آینده تربیت جنسی در داستانهای ترجمهای. نشریه آینده‌پژوهی انقلاب اسلامی، 2(7): 46-7.
صدیقاورعی، غلامرضا؛ غنیزاده، مصطفی، صداقت، هانیه و کابلی، عاطفه. (1397). نگرش و موضع زنان و دختران مشهدی به حجاب و دلایل کمحجابی آنان. فصلنامه مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 19(44): 254-229.
طالبی، بهنام و کریمی، فاطمه. (1399). تبیینی بر ادراک دختران دانشآموز از نحوه حجاب در مدارسی که چادر در آنها اجباری است. فصلنامه زن و جامعه، 11(1): 128-111.
عباس‌زاده، محمد. (1391). «تأملی بر اعتبار و پایایی در تحقیقات کیفی». جامعهشناسی کاربردی، 23 (45): 34-19.
عزیزی، فرید؛ اتابک، محمد و افخمی، حسینعلی. (1397). بازی‌های رایانه‌ای و بازنمایی زنان؛ تحلیل نشانهشناختی مجموعه بازی السا. نشریه مطالعات رسانههای نوین، 4(14): 247-217.
فکور ثقیه، امیرمحمد؛ قویهیکل، مهدی و ایلانی، ریحانه. (1399). بررسی تأثیر نیاز مصرفکنندگان به منحصربه فرد بودن، بر رفتار خرید آنها به‌وسیله خودابرازی و خودنمایی. فصلنامه تحقیقات بازاریابی نوین، 10(39): 36-17.
کاردوست فینی، خدیجه. (1393). بررسی سازگاری ارزشهای اخلاقی با دین با تأکید بر اسلام. فصلنامه اخلاق، 4(13): 127-95.
کاوند، رضا و گودرزی، فرشاد. (1400). بررسی جایگاه بازی‌های رایانه‌ای در جنگ نرم علیه امت اسلامی. مجله دین و سیاست فرهنگی، 8(17): 200-177.
کریمی، فاطمه و طالبی، بهنام. (1400). جستاری بر تجارب زیسته دانش‌آموزان از حدود حجاب اسلامی. فصلنامه خانواده و پژوهش، 18(1): 137-150.
محمدبیگی، رضا؛ فقیهی، علیرضا؛ ناطقی، فائزه و جولایی، لیلا. (1397). بررسی برنامه درسی تربیت جنسی در دوره ابتدایی مبتنی‌بر دیدگاه معلمان و ارائه راهکارهای مطلوب از دیدگاه متخصصان. نظریه و عمل در برنامه درسی، 6(12): 166-141.
محمدحسینزاده، معصومه؛ سعیدی‌رضوانی، محمود؛ امینخندقی، مقصود؛ مهرام، بهروز و تقیپور، علی. (1399). افول ارزشهای عفاف و حجاب در دانشکده پزشکی (یک مطالعه پدیدارشناسی). نشریه تربیت اسلامی، 15(32): 53-33.
مدیری، فاطمه و مهدوی، محمدصادق. (1396). بررسی نسلی ارزشهای پست‌مدرن خانوادگی و عوامل اثرگذار بر آن با تأکید بر نقش دینداری. مجله جامعهشناسی نهادهای اجتماعی، 4(9): 187-155.
مطهری، مرتضی. (1382). تعلیم و تربیت در اسلام. جلد 1. انتشارات صدرا.
معتمدی، عبدالله. (1397). تحلیل آموزش، پذیرش و تغییر رفتار حجاب دختران در مراحل مختلف تحول (از کودکی تا جوانی). نشریه مطالعات اسلامی زنان و خانواده، 5(9): 124-107.
موحد، احمد؛ عباسی، زهره و اعرابشیبانی، خدیجه. (1397). آسیبشناسی حجاب در دانشجویان دختر دانشگاه پیامنور قاین. نشریه مطالعات اسلامی زنان و خانواده، 5(9): 105-89.
نوذری، محمود. (1395). رشد دینداری در اوائل کودکی: رویکردی روان‌شناختی اسلامی. روانشناسی و دین، 9(34): 25-5.
نوری، علی و محسنیتبریزی، علیرضا. (1395). تبیین جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر مدیریت بدن با تأکید بر خودنمایی (مورد مطالعه: مردان شهر تهران). نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران، 7(2): 29-53.
Jordan, Timothy R; Yekani, Hajar Aman Key & Sheen, Mercedes. (2020). Further investigation of the effects of wearing the hijab: Perception of female facial attractiveness by Emirati Muslim men living in their native Muslim country. PLOS ONE 15(10): 1-15. e0239419.https://doi.org/10.1371/journal.pone.0239419
Mizel, Omar. (2019). "My hijab reflects my identity rather my religion" Perspectives towards wearing the hijab by a sample of Palestinian university female students in Israel. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi, 3(2): 209-217.
Moser, Albine & Korstjens, Irene. (2018). Series: Practical guidance to qualitative research. Part 3: Sampling, data collection and analysis. Eur J Gen Pract. 24(1): 9–18.
Neubauer, Brian E.; Witkop, Catherine T. & Varpio, Lara. (2019). How phenomenology can help us learn from the experiences of others. Perspect Med Educ, 8(2): 90–97.
Simpson, Paul & Ash, James. (2020). Phenomenology and Phenomenological Geography. International Encyclopedia of Human Geography (Second Edition), p: 79-84 [https://doi.org/10.1016/B978-0-08-102295-5.10678-X].
||| | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 416 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 154 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||