Incentives and barriers for observing hijab from the point of view of elementary school girls

شوق‎ها و مصدع‎های رعایت حجاب از نگاه دختران مقطع ابتدایی

محمود سعیدی رضوانی^[1] |  فاطمه غلامی^[2]

چکیده

با توجه ‎به ضرورت شناسایی عوامل مؤثر بر رعایت و یا عدم رعایت حجاب و تلاش برای تقویت پیشران‌ها و مرتفع نمودن چالش‎های این مسئله، مطالعۀ حاضر، به واکاوی نگاه دختران مقطع ابتدایی، در خصوص دلایل انتخاب یا عدم انتخاب امر حجاب پرداخته است. مشارکت‌کنندگان که 150 دانش‎آموز 8 الی 12 ساله از شش استان کشور بودند، به روش پدیدارشناختی توصیفی و نمونه‎گیری هدفمند از نوع «با حداکثر تنوع»، مورد مصاحبه‎های نیمه‎سازمان‎یافته هدایت‎شده قرار گرفتند. عبارت‌های بیان‎شده از سوی آنان، در قالب 1025 مفهوم، 54 مقوله‌ و 10 مضمون قرار گرفت. با بررسی دیدگاه‎های مشارکت‎کنندگان، یافته‎ها در دو محور اصلی «مشوق‎‎های رعایت حجاب» و «مصدع‎های رعایت حجاب» جای‎گذاری شد. پنج مضمون استنباط‎شده در محور اول، شامل «قوت اعتقادی»، «قوت الگویی اخلاقی»، «قوت روانی هیجانی»، «آگاهیِ اجتماعی» و «استواری و بالندگی» بود و پنج مضمون «ضعف فردی انگیزشی»، «میل به خودنمایی»، «ضعف اعتقادی»، «ضعف دانشی بینشی» و «تهدیدات خانوادگی اجتماعی» نیز، مصدع‎هایی بودند که در محور دوم طبقه‎بندی شدند.

کلیدواژه‌‌ها: حجاب، مشوق‎های حجاب، مصدع‎های حجاب، دختران مقطع ابتدایی.

[1]. نویسنده مسئول: دانشیار، گروه مطالعات برنامه درسی و آموزش، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.                                                                                                                        Saeedy@um.ac.ir   

2. کارشناسی ارشد، گروه مدیریت آموزشی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.

مقدمه

ارزش‌ها، زیربنا و الگوی رفتار و اعمال افراد به شمار می‌آیند و نقش اساسی در کنش‎های انسانی دارند (مدیری و مهدوی، 1396: 159). ارزش‎ها در جامعه‎های عادی، معمولاً از عادت و هنجار، سرچشمه می‎گیرند؛ اما منشأ آن‎ها در جامعه‎های دین‎مدار، دین است (رسولی و همکاران، 1400: 126). ارزش‎های اخلاقی را می‎توان از ارزش‎های دینی استخراج نمود؛ ارزش‎های اخلاقیِ مبتنی بر دین است که، تمدن‎ها را حرکت بخشیده و بر مبنای قوانینی استوار ساخته و تضمینی برای اجرای قوانین و احکام ایجاد نموده است (کاردوست‎فینی، 1393: 123). به‎طورکلی، از طریق عواملی نظیر خانواده، گروه همسالان، مدارس و رسانه‎های همگانی، می‎توان ارزش‎های اخلاقی را به افراد عرضه و یا به درونی نمودن آن‎ها کمک نمود. یادگیری و درونی‎سازی ارزش‎ها از دوران کودکی آغاز می‎شود. از روایات نیز، به‌دست می‎آید که انسان با فطرت توحیدی متولد می‎شود. از زمان تولد، تعامل آن با عوامل محیطی شروع می‎شود و عوامل محیطی می‎تواند زمینة شکوفایی یا ضعف و انحراف آن را موجب شود (نوذری، 1395: 16). چراکه، نهال وجود کودک، در فضایی رشد می‎کند که مباشران دائمی او، با اعمال خود ترسیم می‎کنند (ابول‎اولا، 1394: 43).

طبق نظریه کوئن^[1]، خانواده پس از تولد فرزند، برای مدتی قابل‎توجه، تنها گروهی است که کودک با آن تماس مستمر دارد و در شکل‎گیری گرایش‎ها، ارزش‎ها و باورهای کودک، نقش اصلی را بر عهده دارد (زنجانی و احسانی، 1391: 81). از منظر روان‎شناختی، نتیجه تعامل محیط با کودک، در نظام روانی کودک ثبت و ضبط می‎شود. در سنین بالاتر نیز، در قالب نگرش‎ها، افکار و گزینش‎های او ظاهر می‎شود (نوذری، 1395: 20). به‎علاوه، گروه همسالان هم، نقش قابل‎توجهی در درونی‎سازی ارزش‎ها دارد. افرادی که درون یک مجموعه سنی خاص قرار می‎گیرند، به‎دلیل ارتباطات نزدیک و دوستانه، بر رفتارهای یکدیگر تأثیر می‎گذارند. افزون‎ بر این، بخش دیگری از ارزش‎ها و هنجارها نیز، از طریق مدارس، اجتماع و انواع رسانه‎ها به افراد انتقال می‎یابد.

در منابع دینی، توصیه‏های اکیدی به افراد، برای مراقبت از ارزش‎های خود شده است (رسولی و همکاران، 1400). عفاف و نماد آن حجاب نیز، به‎عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های دین‌داری و ارزش‎های اخلاقی، نیازمند حفظ، نگهداری و انتقال به آیندگان است. حجاب پوششی سنتی است که توسط زنان مسلمان در سراسر جهان، به‎عنوان نمادی از عفت، تقوا و هویت فرهنگی استفاده می‎شود (جردن و همکاران^[2]، 2020: 2) و به‎صورت یک قانون اجتماعی و اخلاقی، به یک ارزش اجتماعی و واقعیت فرهنگی تبدیل شده است. بااین‎حال، اخیراً مشاهده می‌شود که حجاب، فضایی برای ترویج مُدها و سلایق مختلف شده است (میزل^[3]، 2019). از این‎ رو، عدم گرایش به حجاب مناسب و منطبق با هنجارهای اسلامی، از مهم‌ترین مسائل امروز جوامع اسلامی است (موحد و همکاران، 1397: 90). مشاهدۀ انحراف از الگوهای مناسب پوشش، در بین جوانان و میانسالان و نوع پوشش مادر و دختران، بیانگر مشکل اجتماعی ظهور یافته است که عوامل فرهنگی و اعتقادی، بیولوژیکی و روانی، اجتماعی و سیاسی در آن مؤثرند (کریمی و طالبی، 1400: 142). بی‎حجابی پدیده‎ای اجتماعی است که برای رسیدن به عوامل آن، باید با نگاهی اجتماعی، مسئله‎ها و زمینه‎های آن را دید (آتش‎زاده‎شوریده و همکاران، 1395: 17). این معضل، از آن جهت که خطابش با زنان است، به نیمی از جمعیت جامعه مربوط است و از آن جهت که در تنظیم روابط زن و مرد نقش دارد، به همه افراد جامعه مربوط می‏شود (زارعی، 1398: 102).

اشاعه و تعمیق حجاب و عفاف، نیازمند آموزش‏های بنیادین و مداوم در خانواده، مدرسه، دانشگاه و اجتماع است؛ اما بدیهی است که در کنار شرایط مساعد اجتماعی، ارزش تلقّی کردن و الگوپذیری این فرهنگ، نیازمند درونی و نهادینه‎شدن آن در وجود افراد است (خوش‎فر و همکاران، 1394: 48). به بیان لی^[4] (2010)، انتخاب برای داشتن یا نداشتن حجاب از سوی زنان، نیازمند این درک است که آن‎ها نقش پراهمیت خود را برای رویارویی با چالش‎ها و تغییرات پرفشار عصر حاضر در بستر خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی بشناسند (به‎ نقل ‏از خدادای‎سنگده و احمدی، 1394: 17). امروزه زنان با مقولۀ حجاب، بیشتر به‎عنوان نوعی از سبک زندگی موردِ علاقه خود برخورد می‎کنند. سبک زندگی مجموعه‎ای از طرز تلقّی‎ها، ارزش‎ها، شیوه‎های رفتار، حالت‎ها و سلیقه‎ها در هر چیزی است که می‎توان آن را متأثر از منابع مختلفی دانست که ازجمله مهم‌ترین آن رسانه‎های جهانی است (رستگارخالد و همکاران، 1391: 32-33). خانواده، فرهنگ خانواده، روابط خانوادگی و همچنین زندگی اسلامی مدرن، با استفاده از وسایل ارتباط‎جمعی، اعتقاد به حجاب را تحت تأثیر قرار داده است (طالبی و کریمی، 1399: 125) و باور و التزام به رعایت حجاب در بین دختران در فضای مجازی نیز کاهش یافته است. حتی می‎توان گفت دخترانی که در سطح جامعه، پایبند به رعایت حجاب اسلامی هستند، در فضای مجازی آنچنان که باید، به رعایت حجاب پایبند نیستند (ابدالی‎تکلو و حفیدی، 1396: 138).

برخی از افراد جامعه، به‎دلیل هم‌جواری و سنگین‎تر شدن ارزش‎ها و هنجارهای فرهنگی سایر جوامع، نسبت به برخی از ارزش‎های فرهنگی خود، همچون حجاب، به دیدۀ تردید می‎نگرند و از سوی ‎دیگر، نسبت به بدن و مدیریت آن و تلقّی رسانه‎ای از آن حساس‎تر شده و به این باور رسیده‎اند که بدن ابزاری برای ابراز هویت آن‎ها در میان دیگران است و بیشتر به کنار گذاشتن حجاب گرایش نشان می‎دهند (خواجه‏نوری و همکاران، 1391: 151). به بیان سیگلمن و رایدر^[5] (2018)، نقش جنسی، مجموعه انتظاراتی است که جامعه از دختر یا پسر، یا زن یا مرد دارد. این انتظار را، دو عامل طبیعت زیست‎شناختی و ارزش و هنجارهای اجتماعی تعیین می‎کند (به ‏نقل ‏از معتمدی، 1397: 111). نهضت فمینیستی نیز بر کاهش حجاب دختران دامن می‎زند. این نهضت معتقد است در وضعیت کنونی، نابرابری زیادی وجود دارد و معمولاً زنان در وضعیت بدتری نسبت به مردان به سر می‎برند (خدادای‎سنگده و احمدی، 1394: 18).

عفاف و نماد آن حجاب، سلامت و آرامش روانی افراد جامعه را در پی دارد (بدیعی و همکاران، 1397). موضوع عفاف و حجاب، ازجمله موضوعات پردامنه‎ای است که به‎دلیل تأثیرات همه‎جانبه بر فرهنگ جوامع، مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرار گرفته و در خصوص دلایل کاهش رعایت حجاب، پژوهش‎های متعددی انجام شده است؛ اما بررسی پیشینه نشان می‎دهد، عمدۀ پژوهش‎ها در خصوص این موضوع، مربوط به گروه سنی جوان و بالاتر می‎باشد و در پژوهش‎های داخلی، جامعه و گروه سنی کودک و نوجوان، مورد توجه قرار نگرفته است.

سعیدی‎رضوانی و غلامی (1400) در پژوهش خود با هدف کشف نگرش و نوع پوشش دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، یافته‎های خود را در سه محور لغزش (لغزش دانشی بینشی، روانی هیجانی و فرهنگی تربیتی)، نرمش (نرمش فرهنگی اجتماعی و باور به حجاب حداقلی) و ارزش (ارزش دانشی بینشی، دینی قانونی، فرهنگی اجتماعی و عوامل ارزشمندی حجاب) نسبت به حجاب دسته‎بندی نمودند. یافته‎های پژوهش طالبی و کریمی (1399)، که با واکاوی در تجربه زیسته 20 دانش‎آموز دختر دوره متوسطه، در مدارسی که چادر در آن‎ها اجباری است، صورت پذیرفت، نشان داد که حجاب فقط در پوشش چادر خلاصه نمی‎شود و عفاف ‎و حجاب باید در همه رفتار، مورد توجه قرار گیرد. نتایج پژوهش کریمی و طالبی (1400)، با دانش‎آموزان دختر متوسطه، نشان داد که در تجربه زیسته دانش‎آموزان، عفاف و حجاب در نگاه، گفتار، رفتار و پوشش مطرح است. بهرام‏زاده و لطفی (1390) در پژوهش خود با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر بی‎حجابی، نشان دادند متغیر «کاهش حساسیت مردم درباره وضعیت پوشش فرزندان»، بیشترین تأثیر را بر بدحجابی دارد. نتایج پژوهش خواجه‏نوری و همکاران (1391) نیز حاکی از آن است، فناوری‎های اطلاعاتی و ارتباطی، گرایش به مد، مدیریت و تصوّر از بدن، فعالیت‎های ورزشی-موسیقیایی مدرن، سبک مشارکتی جدید و سبک‎های فراغتی جدید، رابطه منفی با گرایش به حجاب داشته‎اند. طبق نتایج پژوهش آتش‎زاده‎شوریده و همکاران (1395)، تقید به معنویات، عاملی تسهیل‎کننده و تردید در باورها، عاملی بازدارنده برای رعایت حجاب کامل، توسط دانشجویان شناخته شد. پژوهش خوش‎فر و همکاران (1394) نیز نشان داد، متغیر فرهنگی، قوی‎ترین و مهم‌ترین متغیر پیش‎بینی‎کننده گرایش به حجاب بوده و بعد از آن متغیرهای خانوادگی، سن، اقتصادی، اجتماعی، فردی و مصرف رسانه‎ای بیشترین تأثیر مستقیم را در گرایش به حجاب داشته‎اند. صدیق‎اورعی و همکاران (1397) نیز، بعد از مصاحبه با ۲۹ خانم کم‎حجاب مشهدی نشان دادند، زنان کم‎حجاب در یک فرایند تشدیدشونده، به‎دلیل تأثیرات اجتماعی و کم اهمیت شدن حجاب در ذهن خود، حجابشان را به شکل ناقص رعایت می‎کردند.

درباره حجاب دختران لازم است با مقدماتی وارد دوره ابتدایی شویم تا دختران از آغاز دوره ابتدایی با سهولت و انگیزه بالا حجاب خود را رعایت کنند (معتمدی، 1397: 115). از این‎ رو، هدف پژوهش حاضر آن است تا دلایل رعایت و یا عدم رعایت حجاب را، از نگاه دخترانی که در آستانه ورود و یا در سال‎های اولیه سن تکلیف شرعی هستند، مورد بررسی قرار دهد. از آنجایی ‎که رعایت و عدم رعایت حجاب، ناشی از نگرش بانوان به حجاب است، شناخت نگرش کودکان و نوجوانان^[6] به پوشش اسلامی و عوامل مرتبط در شکل‎گیری آن بسیار اساسی است که باید به‎درستی واکاوی شود. از این‎ رو، مقاله حاضر در گامی متفاوت نسبت به پژوهش‎های پیشین، دیدگاه دختران مقطع ابتدایی را مورد بررسی قرار داده است تا به شناسایی ابعاد و مؤلفه‎های تأثیرگذار بر گرایش یا عدم گرایش به حجاب در دختران کمک کند. زیرا شناسایی مسائل و چالش‎های موجود در رعایت حجاب، از نگاه این گروه سنی از دختران، منجر به ارائۀ راهبردهای مؤثرتری در جهت گسترش فرهنگ عفاف و حجاب خواهد شد. چراکه ارزش‎ها و هنجارهای اخلاقی و اجتماعی در این سنین، در افراد شکل می‎گیرد و درونی می‎شود و اگر کودکان و نوجوانان نتوانند این هنجارها را بپذیرند و در خود نهادینه کنند، شاید تا سال‎ها نتوانند مبنای محکمی را برای رعایت حجاب در خود ایجاد نمایند. بنابراین، سؤال پژوهشی عبارت است از: «دلایل دختران دبستانی برای انتخاب حجاب یا عدم انتخاب آن چیست؟»

روش پژوهش

با توجه ‎به ماهیت حجاب، که پدیده‎ای ذهنی و انتزاعی است و هر فرد بنا به ادراک خود آن را به شکلی منحصربه‎فرد درک می‎نماید و بر اساس ادراک‎ها، باورها و برداشت‎های خود، آن را به‎طور کامل یا ناقص رعایت می‎کند، نیاز است تا عوامل تأثیرگذار بر این پدیده به روش کیفی بررسی شود. ازاین‏رو در پژوهش حاضر، روش پدیدارشناختی از نوع توصیفی مدنظر قرار گرفت. پدیدارشناسی می‎خواهد با کاوش در پدیده، ماهیت آن پدیده را توسط دیدگاه کسانی که آن را تجربه کرده‎اند، توصیف کند (نووبوئر و همکاران^[7]، 2019). سیمپسون و آش^[8] (2020) بر این باورند، به تعلیق درآوردن نگرش طبیعی، این امکان را به پدیدارشناس می‎دهد تا ویژگی‎های اساسی پدیده‎های تحت تحقیق را متمایز کند و نسبت به آن‎ها آگاه شود. از سوی ‎دیگر، با توجه ‎به ضرورت استفاده از دیدگاه‎های گروه‎های متنوع دانش‏آموزان دختر، در خصوص حجاب و چگونگی پوشش، از روش نمونه‎گیریِ کیفی هدفمند «با حداکثر تنوع^[9]» استفاده شد. در این نمونه‎گیری، انتخاب شرکت‎کنندگان بر اساس طیف گسترده‎ای از تنوع در زمینه‎ مورد مطالعه می‎باشد (موزر و کرستجنس^[10]، 2018). نمونه‎گیری با حداکثر تنوع تلاش می‎کند با فراهم‎آوری موردهای متنوعی که در عین تنوع به یک پدیده یا واقعه مربوطند، تا حد امکان، بینش وافرتری را راجع به پدیده یا واقعه مدنظر فراهم آورد. از این‎ رو، در پژوهش حاضر، که در سال 1400 صورت پذیرفت، برای رسیدن به نمونۀ با حداکثر تنوع، تلاش شد تا دانش‎آموزان مشارکت‎کننده، از لحاظ روحیات مذهبی و اخلاقی و نوع پوشش، با یکدیگر متفاوت و درواقع متنوع باشند. مصاحبه‌گران (15 خانم)، پس از دریافت سؤالات مصاحبه و آموزش شیوۀ مصاحبه‎گیری، با دانش‎آموزان دختر 8 الی 12 سال در شش استان‎، به شرح زیر، به روش نیمه‎سازمان‎یافته هدایت‎شده مصاحبه نمودند.^[11] محوری‏ترین پرسش مصاحبه‎گران، در جهت کشف دلایل رعایت و یا عدم رعایت حجاب بود.^[12]

جدول 1. اطلاعات جمعیت‎شناختی مصاحبه‌شوندگان

هم‌زمان با مصاحبه‎ها، نسبت به پیاده‎سازی و تحلیل یافته‎ها اقدام شد و با اطمینان از اشباع نظری و تکرار و تثبیت داده‎های قبلی، فرآیند مصاحبه، بعد از مصاحبۀ 150ام متوقف شد. تجزیه‏وتحلیل اطلاعات حاصل از مصاحبه‎ها، بر اساس روش کدگذاری استراوس و کوربین^[13] (1990)، طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و گزینشی، به‏صورت دستی انجام گرفت. بدین‎ترتیب که در مرحلۀ اول و پس از مکتوب نمودن متن مصاحبه‎ها، درمجموع 1025 مفهوم شناسایی و نام‌گذاری ‎شد. در ادامه و در مرحلۀ دوم کدگذاری، جهت دستیابی به یک محور مشترک، تلاش شد تا مفاهیم ایجادشده در مرحلۀ قبل، در قالب 54 مقوله طبقه‎بندی گردند و درنهایت مقوله‌های به‎دست‎آمده ذیل 10 مضمون و 2 محور «مشوق‎های رعایت حجاب» و «مصدع‎های رعایت حجاب» جای داده شدند. پژوهشگران جهت اعتبار یافته‎ها، به خودبازبینی مکرر یافته‎ها پرداختند. خودبازبینی محققان در طی فرآیند جمع‎آوری و تحلیل داده، یکی از روش‎های افزایش قابلیت اعتبار در پژوهش‎های کیفی است (عباس‌زاده، 1391).

یافته‎های پژوهش

بعد از تحلیل داده‎های حاصل از مصاحبه‏ها، مشوق‎ها و مصدع‎های رعایت حجاب به شرح جدول شماره 1 و 2، در قالب 1025 مفهوم، 54 مقوله، 10 مضمون و دو محور جای گرفت. گفتنی است، در ابتدای هر مصاحبه، پس از مشخص شدن نظر مشارکت‎کنندگان در خصوص حجاب، سؤالات دیگر بر این اساس مطرح می‎شد. برخی از سؤالات اصلی، که از همۀ مشارکت‎کنندگان پرسیده شده و درنهایت منجر به شکل‎گیری محور مشوق‎های رعایت حجاب گردیده، عبارت است از: «چرا حجاب را رعایت می‎کنید؟ دلیل علاقۀ شما به حجاب چیست؟ چه عواملی در رعایت حجاب به شما کمک می‎کند؟ چرا دخترها باید حجاب داشته باشند؟ و...».

جدول 2. تحلیل یافته‎ها: مشوق‎های رعایت حجاب

همان‎طور که اذعان شد، پس از مشخص شدن نظر مشارکت‎کنندگان در خصوص حجاب، در ابتدای هر مصاحبه، سؤالات دیگر از سوی مصاحبه‎گران مطرح می‎شد. برخی از سؤالات اصلی که منجر به شکل‎گیری محور مصدع‎های رعایت حجاب شد، عبارت است از: «چرا حجاب را رعایت نمی‎کنید؟ دلیل عدم‎علاقۀ شما به حجاب چیست؟ چه عواملی باعث می‌شود که کمتر حجاب را رعایت کنید‎؟ چرا برخی دخترها با گذر زمان، نسبت به رعایت حجاب بی‎توجه می‎شوند؟ و...».

جدول 3. تحلیل یافته‎ها: مصدع‎های رعایت حجاب

شکل 1. مشوق‎ها و مصدع‎‎های رعایت حجاب از نگاه دختران مقطع ابتدایی

نتیجه‎گیری

مطالعۀ حاضر، مشارکت‎کنندگانی را مدنظر قرار داد که در سنین کاملاً پایین‎تری نسبت به جامعه‎های آماری و میدان‎های پژوهش مطالعات مربوط به مسئلۀ حجاب قرار دارند. از مجموع مقوله‎هایی نظیر لزوم اطاعت از پروردگار، اسلام و قرآن، به‎ویژه بعد از سن تکلیف، اهمیت خشنودی خدا، پیامبر و ائمه، شوق به بهشت و ترس از جهنم و الگوگیری از حضرت زهرا ^{سلام‏الله‎علیها}، مضمونی با عنوان «قوت اعتقادی» انتزاع شد. نکته قابل‎توجه آنکه در موارد پیش‌گفته، به فرمایش حضرت علی ^{علیه‌السلام}، انواع بندگی بندگان (ترس از جهنم)، تجار (شوق به بهشت) و احرار (رضایت و شکر الهی)^[14] مشاهده می‎شود. در این راستا، در پژوهش آتش‎زاده‎شوریده و همکاران (1395) و زنجانی و احسانی (1391) نیز، تقیّد به معنویات و اعتقادات مذهبی فرد، از مهم‌ترین عوامل تسهیل‎کننده و تعیین‎کننده گرایش به حجاب، مشخص شده است. ضمن آنکه، این مضمونِ مشوق، نقطۀ تقابل مستقیمی با بازدارنده‎ها نداشت. البته در مضمونی با عنوان ضعف اعتقادی به این امر اشاره می‌شود که افراد به‌خاطر ترک عبادات و گوش سپردن به شیطان، حجاب را رعایت نمی‎کنند؛ اما فردی به بدحجاب بودن به جهتِ مخالفت با خدا یا شبیه به آن، هیچ‎گونه اشاره‎ای نداشت. این یافته‎ها نشان می‎دهد، به تعبیر ادعیه و روایات، انجام گناه از سوی بسیاری از بندگان -ازجمله برخی از مشارکت‎کنندگان این مطالعه-، از سر خدای‌ناکرده عناد با پروردگار نیست. از این‎ رو می‎توان امید داشت، با تقویت بنیه اعتقادی و نظام ارزشی این افراد، شاهد برگشت ایشان به حجاب و عفاف بود.

مقوله‎های مضمون دوم، لزوم رضایت و الگوگیری از والدین و اطرافیان است که از آن‎ها نقطۀ قوتی با عنوان «الگویی اخلاقی» انتزاع شد. نتایج پژوهش معتمدی (1397) نیز نشان داده، ابتدایی‎ترین روش یادگیری حجاب، روش یادگیری مشاهده‎ای و مبتنی بر وجود رفتار الگوی مؤثر در پیرامون کودک است. اما در برخی افراد مشارکت‏کننده، الگوگیری از نسل بزرگ‌تر در امر حجاب، با چالش‎هایی مواجه شده است. مفاهیم مربوط به این چالش‎ها در مقولۀ «خودمحوری» جای داده شد. بر اساس گزاره‌ها و مفاهیم مربوط به این مقوله، برخی از کودکان با رسیدن به سن 10-11 سالگی، به‌تدریج از سبک‌زندگی خانوادگی‌ جدا شده و مرجعیت والدین را در نظر نمی‌گیرند و این در حالی است که پدران و مادران در اکثریتِ مطلق موارد، خیرخواه‎ترین افراد برای فرزندشان هستند و هر اندازه، فرزند دارای نگرش و روحیاتی شود که مرجعیت والدین را بپذیرد، قطعاً به دنیایِ روشنایی و دوری از فساد نزدیک‌تر خواهد بود (سعیدی‎رضوانی، 1400: 53).

از داشتنِ احساس خوب، حس زیباتر شدن، علاقه به حجاب، افزایش احترام در اجتماع، تقویت انگیزه حجاب داشتن و... درمجموع مضمونی با عنوانِ «قوت روانی هیجانی» آفریده شد. در نقطۀ مقابل، مقوله‎های متعددی نظیر گریزانی و دلزدگی از حجاب، احساس محدودیت و اذیت شدن با رعایت حجاب، نوعی بازدارندۀ جدی در رعایت حجاب را تحت عنوان مضمونِ «ضعف فردی انگیزشی» ایجاد نمودند. نکتۀ قابل‌توجه آنکه، برخلاف نگاه غالب در پیشینۀ علوم تربیتی و روانشناسی، راجع به تفوّق و تقدّم شناخت بر هیجان، برای تشکیل اراده و عمل در افراد، مطالعات جدید نشان می‌دهد، در برخی موارد به‌ویژه در فضاهای دنیای معاصر، که تحت حاکمیت انواع رسانه‌ها اداره می‌شود، اساساً عاطفه (هیجان) موجدِ اصلی رفتار است؛ بنابراین، نباید از جایگاه تحریکات محیطی رسانه‌ای، گاهی متأثر از شناخت، گاه همراه آن و گاه حتی مقدّم بر آن غفلت نمود (سعیدی‌رضوانی، 1400).

دیگر مضمون مربوط به مشوق‎ها، دارا بودن آگاهی‎های ارزشمند اجتماعی، از قبیل ضرورت رعایت حجاب از حیث قانون، درک تفاوت‎های جنسیتی دختر و پسر و نقش حجاب در جلوگیری از آسیب‎ها و خطرات است. اساساً یکی از مزایای رعایت حجاب در قرآن، جلوگیری از آسیب‎ها و اذیت‎ها^[15] ذکر شده است. مضمون دیگر انتزاع شده، مشتمل بر وجود کودکان استوار و بالنده و راسخ‎العقیده برای رعایت حجاب بود. این افراد حتی عملاً به امر حجاب و نهی از بدحجابی وارد شده و یا علاقه‎مند به انجام این دو فریضه هستند و همچنین تعدادی از آنان، حجاب را عامل تسریع ظهور امام زمان ^{عجل‎الله‎تعالی‎فرجه‎الشریف} می‏دانند. این مضمون، انتزاعی‎ترین مضمون در مطالعه حاضر بود. تجربه نشان داده است که در کنارِ اهمیت کمّیت -مثلاً مشارکتِ اکثریت مردم در تظاهرات علیه شاه خائن، همواره افراد کاملاً پایدار ولو اندک در یک حرکت انقلابی، به‎عنوان واسطه بین رهبران و مردم عمل می‎کنند و در این مطالعه نیز، حداقل بخشی از مشارکت‎کنندگان، در نقش پیشرو در امر یادشده ظاهر شده‎اند.

از سوی ‎دیگر، «میل به خودنمایی» نیز، از مضامین انتزاع‎شده در مطالعه حاضر بوده است. تعدادی از مشارکت‎کنندگان، تمنّای زیبایی و جلوه‎گری را علتِ بی‎حجابی و بدحجابی خود و دیگران دانسته‎اند. به‎زعم زنگ و همکاران^[16] (2019)، خودنمایی فرآیند کنترل چگونگی درک فرد توسط افراد دیگر است (به نقل از فکور ثقیه و همکاران، 1399: 21). میل افراد در نمایش ظاهر خود، به‌نحوی‌که موردِ پسند دیگران باشد و انگیزه افراد برای نمایش تمایز خود با دیگران، سبب می‎شود احساس نیاز به خودنمایی و عرضه خود، در افراد افزایش یابد و انگیزه‎ای برای آنان ایجاد ‎نماید که به مدیریت بدن خود اقدام کنند (نوری و محسنی‎تبریزی، 1395: 50) و میل به دیده‎شدن در آستانۀ ورود به دورۀ نوجوانی و طی مرحله نوجوانی، با پیدایش روحیه استقلال‎طلبی و رشد قدرت پردازش فکری در استدلال کردن و فرضیه‎پردازی تقویت می‎شود.

تأثیر کاهش عبادات بر بدحجابی و وسوسه‎پذیری^[17] برخی افراد از شیطان، مضمون «ضعف اعتقادی» را به‎دست داد. گزاره‎های ابرازشده از سوی کودکان در این مضمون، با زبانی ساده، اما حکیمانه همراه است. برای مثال مشارکت‎کنندۀ 147، به طرز زیبایی، به تأثیر گوش دادن به حرف شیطان در دوران کودکی، در زندگی بزرگ‌سالی اشاره می‎کند. به‎طورکلی، دورۀ کودکی و نوجوانی، دورۀ فراگیری آموزش زیربنایی و اساسی، پایه‎گذاری عادت‎ها، روابط کودک با دیگران و آغاز پیدایش پاره‌ای از لغزش‌ها و انحراف‌هاست (محمدبیگی و همکاران، 1397: 147). درواقع، روح انسان در زمان کودکی حالت قابل‏انعطافی دارد و هرچه‌ انسان بزرگ‌تر شود، قابلیت انعطاف آن کمتر می‌شود. اینکه گفته‌اند: «اَلْعِلمُ فی الصِّغَرِ کَالنَّقْشَ فی الْحَجَرِ» اختصاص به علم ندارد، بلکه باید گفته شود: «التربیةُ فی الصِّغَرِ کَالنَّقْشَ فی الْحَجَرِ» (مطهری، 1382: 78). از این‎ رو، براساس پژوهش‎های صورت‎گرفته، به‎دلیل تأثیرپذیری قابل‎توجه کودکان ‎و نوجوانان از محتواهای مستقیم و غیرمستقیم آموزشی -از نوع مثبت و منفی- به‌سادگی نمی‎توان از اهمیت آموزش رسمی و غیررسمی در این دورۀ سنی غفلت نمود. برای‎نمونه، براساس مطالعۀ سعیدی‎رضوانی و همکاران (1400)، مخاطبان کودک‎ونوجوان، با مطالعه برخی از کتاب‌های داستان ترجمه‎ای طنز، آموزه‌هایی را در خلاف جهت تربیت‎جنسی اسلامی فرامی‎گیرند. از سوی ‎دیگر، عمقِ آسیب‎های ناشی از بازی‎های رایانه‎ای نیز، به‎دلیل تسهیل انتقال هنجارها و ارزش‎های فرهنگ غرب، تأمل‎برانگیز است. چراکه یکی از محورهای اصلی در بازی‌های رایانه‌ای، بر ترویج سبک زندگی غربی متمرکز است. اگرچه تنها 10 تا 14درصد از شخصیت‏های اصلی بازی‏های رایانه‎ای زن هستند، بااین‏حال در بازنمایی‏های صورت‎گرفته از شخصیت‎های زن، زنان اغلب به‏صورت نازک و اروتیک نشان داده می‏شوند و پوشش نامناسبی در مقایسه با مردان دارند (عزیزی و همکاران، 1397: 219). در برخی از بازی‎های رایانه‎ای، آن چیزی که آشکار است تنزل روح به مرتبة حیوانی بوده و بازیکن بر اثر انجام ‎چنین بازی‎هایی، همة فضایل اخلاقی را کنار خواهد گذاشت (کاوند و گودرزی، 1400: 183).

در مضمونِ ضعف دانشی بینشی، اگرچه تعدادی از گزاره‎ها و مفاهیم در مقولۀ «عدم‎آگاهی از دلایل و فواید حجاب» قرار گرفته‎اند؛ اما دقت در محتوایِ گزاره‎ها نشان می‎دهد، برخی از کودکانِ در آستانۀ ورود به نوجوانی، اساساً به موضوع حجاب و دلایل رعایت آن فکر نکرده بودند و گویا دغدغه‎ای هم برای دانستنِ دلایل آن ندارند. به‎بیان‎دیگر، اگرچه منطقاً، بحث اقناع‎ذهنی کودکان و نوجوانان مهم و مفید است؛ اما به‎نظر می‎رسد با توجه ‎به مشکلِ عدم‎توجه عاطفی به امر حجاب و دلایل آن، باید در کنار اقناع‎ذهنی، استفاده از ابزارهای هیجانی و هنری نیز مدنظر قرار گیرد.^[18] نکتۀ قابل ‎تأمل دیگر آنکه، استدلال‎های مشهور مخالفان حجاب -نظیر شخصی‎دانستن حجاب در واکنش به امر به حجاب و نهیِ بی‎حجابی- که توسط افراد بزرگسال به‎کار می‎رود، توسط برخی از کودکان مشارکت‎کننده در این مطالعه به‎کار گرفته شده است. برای‎نمونه، در پژوهش سعیدی‎رضوانی و غلامی (1400)، «شخصی‎انگاری حجاب»، به‌عنوان یکی از دلایل عدم‌رعایت حجاب، از سوی دانشجویان شُل‎حجاب، عنوان شده است.

مضمون پنجم مطالعه حاضر، «تهدیدات خانوادگی اجتماعی» نامیده شد. مواردی نظیر فشار هنجاری گروه همسالان، انتخاب دوستان نامناسب، هنجارهای نادرست پوشش در اجتماع، الگوگیری از والدین بی‎مبالات و محتوای نامطلوب رسانه‎ای، این مضمون را شکل داد.^[19] مقوله‎های این مضمون نشان می‎دهد که سه بُعد خانواده، اجتماع و رسانه، کاملاً مورد رصد ذهنی این نوجوانان قرار داشته و حتی برخی تجارب زیستۀ آنان، به‎صراحت در راستای تصمیم‎گیری درست، مبنی‎بر پرهیز از حضور در محیط‎های رسانه‎ای فاسد نظیر اینستاگرام است. ‎این دختران در آستانۀ نوجوانی، اگرچه واژه عرفی‎شدن^[20] را به‎کار نمی‎برند، اما بر پایۀ تجارب‎زیستۀ خود، از نقشِ رسانه‎ها -چه داخلی و چه خارجی- و فضای اجتماعی آلوده در این «عرفی‎شدن»، پرده برمی‎دارند. این نتایج، با یافته‎های پژوهش ابدالی‎تکلو و حفیدی (1396)، در خصوص کاهش رعایت حجاب در بین نوجوانان دختر در فضای‎مجازی نسبت به سطح جامعه، منطبق است. رابطۀ عدم‌رعایت حجاب با عادی‌انگاری بدحجابی، پیش از این در پژوهش صدیق‎اورعی و همکاران (1397) نیز، کشف شده بود. همچنین پژوهش محمدحسین‎زاده و همکاران (1399) نیز نشان داده است، حساسیت‌های مذهبی و فرهنگی برخی از دانشجویان دانشکده پزشکی مشهد، در خصوص رعایت حد و مرزهای پوشش اسلامی کاهش یافته است.

نهایتاً برخی داده‎های این مطالعه که می‎توان از آن‎ها به داده جانبی یاد کرد، نشان می‎دهد، خانواده‎هایی هستند که «چادر» را تنها حجاب مورد پذیرش معرفی می‎کنند^[21] و از این‎ رو، برخی کودکان در مطالعۀ حاضر، بدون‏چادر بودن را اساساً به‎مثابۀ بی‎حجابی تلقّی می‎کند و این امر علاوه‎بر اینکه امری اشتباه است، می‎تواند در آینده مشکلاتی را برای آن‎ها ایجاد نماید.^[22] همچنین اشاراتی نیز مبنی‎بر رعایت زودتر از موعد و یا تحمیل حجاب زودهنگام به برخی از کودکان و همچنین رعایت حجاب نزد محارم وجود داشت که این امر نیز، باید مورد بازبینی خانواده‎های مذهبی قرار گیرد.^[23]

در این مطالعه دلایل انتخاب حجاب ازسوی دختران مشارکت‎کننده واکاوی شد. مسئلۀ دانستن فلسفۀ احکام، از مواردی است که در دنیای کنونی و به‎ویژه در فضای رسانه‎ای در زیست نوجوانان و جوانان مؤثر است. شرح مسئله آنکه، اساساً زمانی‎که یک حکم شرعی تبیین می‎شود، ناظر بر دلایل صدور حکم از سوی شارع مقدس است. رمزگشایی از چرایی نماز، روزه، امربه‎معروف و نهی‎ازمنکر و همچنین حجاب، براساس عقل و به حکم مسئلۀ قبح و حسن ذاتی و به‎ویژه در میان مکتب معتزله و مدرسۀ اهل‎البیت ^{‎علیهم‎السلام} دارای پیشینه و سوابق روشنی است. خطبۀ حضرت زهرا ^{سلام‏الله‎علیها} راجع‎به دلایل تنزیل بسیاری از احکام نظیر زکات، در بیاناتی بسیار قل و دل از شاهکارهای دختر گرامی رسول خدا ^{صلی‎الله‏علیه‏وآله‎وسلم} تلقی شده است و همچنین قرآن کریم، به‎عنوان منشأ و مصدر اصلی بیان احکام، در مواردی به‎ویژه در مبحث حجاب، مزیتِ صدور حکم مربوط به پوشش کاملِ زنان را اذیت نشدن و... معرفی کرده است.^[24]

به نظر می‎رسد بیان فلسفۀ احکام از سوی شارع مقدس، ائمۀ اهل البیت ^{علیهم‎السلام} و بزرگان دین دارای دو مبنا است:

1. هر حکمی حکمتی دارد و رعایت احکام، اسبابِ مصلحت، رشد و تعالی فرد است؛ بنابراین کشف، بیان و بحث راجع‎ به­دلیل صدور حکم، نوعی رمزگشایی از سنن و قاموس الهی و در بسیاری موارد، مستلزم تفسیر آیات و روایات و نوعی مداقه در آنان و فی‎نفسه امری ممدوح است.
2. بیان فلسفۀ احکام می‎تواند اسباب تسهیل پذیرش دین و دینداری شود. به‎هرروی، مخاطبِ قرآن و اولیای الهی، تنها مردم کامل‎الایمان نیستند و بیان محاسن رعایت احکام، بر پایه عقل و فطرت انسان‎ها، می‎تواند باعث تقویت ایمان و و عمل صالح در افراد شود.

به‎رغم آنچه بیان شد، باید توجه نمود، هدف بیان فلسفۀ احکام، آن نیست که افراد، عقل و فهم خود را ملاکِ سنجش قرار دهند و به بخشی از احکام عمل کنند و بخشی دیگری را فروگذارند. امروزه ملاحظه می‎شود، همین تأکید بر فهم و عقل و استدلال برای احکام شرع، اسباب نفوذ شیطان در دل‎ها شده و انواع شبهات و سستی‎ها را در اجرای احکام دین، در قالب دینِ خصوصی و گزینشی و... به‎وجود آورده است.^[25] از این‎ رو، پذیرش ذهنی و عملی امر و نهی الهی، فارغ از فلسفۀ صدور حکم و فقط از روی بندگی، از والاترین مراتب عبودیت است.

محدودیت‏ها و پیشنهادات

در پژوهش حاضر سعی شد، در جهت شناسایی و تثبیت نگرش‎های مثبت و کاهش نگرش‎های منفی در اذهان گروه سنی ابتدایی گام بردشت تا این ردۀ سنی، با سهولت بیشتری امر حجاب را پذیرفته و در خود نهادینه نمایند و از آن مهمتر، در مراحل گوناگون سنی و در شرایط گوناگون تحصیلی و اجتماعی، پوشش مطلوب خود را حفظ نمایند؛ اما این امر که دختران دبستانی نمی‎توانند به اندازۀ گروه‎های سنی بالاتر، مطالبِ منسجم، نظام‌دار و جملات طولانی را اظهار نمایند، در این پژوهش مطرح بود و تا جای ممکن سعی شد که این محدودیت را کاهش داد.

پیشنهاد می‎شود پژوهش‎های گسترده‎تری در گروه سنی کودک‎ونوجوان، در حوزه‎های مختلف عفاف ازجمله حجاب صورت پذیرد و از نگاه ایشان، مسائل و چالش‎های موجود شناسایی و راهبردهای مؤثر شناسایی گردد. به‏جهت ترویج و گسترش حجاب، نیاز است مشوق‎ها و مصدع‎های رعایت حجاب، که به کمک پژوهش‎های مختلف شناسایی شده است، توسط مسئولان امر مورد بررسی قرار گیرد، تا بتوان در جهت تقویت و کاهش آن‎ها در سطح جامعه گام برداشت. کنترل و نظارت بر رسانه‎ها و سلبریتی‎ها، با توجه ‎به یافته‎های مربوط به اثرگذاری رفتار آن‎ها در کاهش حجاب نیز، بسیار ضروری است. ارضای حس دیده‎شدن نوجوانان از طرق صحیح نظیر مسابقات ورزشی، علمی و دینی، می‎تواند تاحدی، اسباب دوری نوجوانان از رفتارهای ناصحیح بدحجابی و بی‎حجابی، در مسیر میل به خودنمایی باشد. همچنین، تقویت ایمان و احساس دائمی حضور پروردگار، با کمک روش‎های ادبی و هنری نظیر ساخت فیلم، پویانمایی و نشر کتاب‎های مفید‎، از مهم‌ترین راهبردهای تعالی حفظ حجاب و عفاف در کودکان ‎و نوجوانان به‎شمار می‎آید.

سپاسگزاری

نویسندگان، از مصاحبه‌گران ارجمند خانم‎ها مرضیه سعادتدار، آرزو قریشوند، نیراعظم نجفی، مرحمت صالحی‎پور، معصومه رضایی، حنانه ملکی، لیلا کامیار، شیرین ایزدی، فاطمه خدمتی، زهرا ذاکری، فاطمه عباس‎پور، دینا یوسفی، مژده صفری‎زاده، اعظم محمدزاده، مرضیه حاجی‎بنده و همچنین کلیه مشارکت‌کنندگان گرامی، تشکر و قدردانی می‎نمایند.

[1]. Cohen, B.J

[2]. Jordan, T.R; Yekani, H.A.K & Sheen, M

[3]. Mizel, O

[4]. Li, S

[5]. Sigelman,C.K ‌& ‌Rider,E.A

[6]. در خصوص زمان اتمام دوره کودکی و آغاز دوره نوجوانی دیدگاه‎های متفاوتی وجود دارد. برخی کودکی را به سه دوره اول (3-6)، میانه (6-8) و پایانی (۹-۱۱) تقسیم و 12سالگی را آغاز نوجوانی عنوان می‎کنند. برخی دیگر کودکی سوم را 8-11 سال می‎دانند. اما ازآنجایی‏که عمدتاً کودکان با اتمام 12سالگی وارد مرحلۀ نوجوانی می‎شوند و در پژوهش حاضر نیز، با دختران محصل در پایۀ دوم تا ششم مقطع دبستان مصاحبه شده است و هنوز 12 سال دانش‌آموزان در این مقطع پایان نمی‎یابد، می‎توان مشارکت‌کنندگان این پژوهش را در مرحلۀ کودکی سوم و در آستانۀ نوجوانی جای داد.

[7]. Neubauer, B.E; Witkop, C.T & Varpio, L

[8]. Simpson, P & Ash, J

[9]. Maximum Varietion

[10]. Moser, A & Korstjens, I

[11]. بعد از شناسایی دختران 8 الی 12 سال -دارای نگرش‌های متنوع نسبت به حجاب- و دعوت ایشان به گفتگویی دوستانه و کوتاه در خصوص حجاب، زمان مصاحبه تعیین می‎شد. فرآیند مصاحبه‎ها، بنابر میزان همکاری و علاقه هر کودک، متفاوت بود و معمولاً بین 5 الی 15 دقیقه به طول می‏انجامید. تمام مصاحبه‎ها، به‎دلیل شنیدن نظرات واقعی و بدون رودربایستی، به‌صورت خصوصی -نه در جمع دوستان و خانواده-، انجام می‎گرفت. همچنین، کلیۀ مصاحبه‎ها، با اجازۀ کودک و والدین وی، ضبط و به‎همراه توضیحاتی نظیر حالات و واکنش کودک، جهت ارزیابی و تحلیل، برای پژوهشگران ارسال می‎شد. نکته مهم و قابل‎توجه این است که ضمن ارائۀ تعدادی سؤال محوری به مصاحبه‎گران، از مصاحبه‎گران خواسته شده بود که سؤالات مصاحبه، با پاسخ‎های سؤالات پیشین هر مشارکت‎کننده مرتبط باشد و سؤالات مشترک، در شرایط متفاوت، از مشارکت‎کنندگان پرسیده نشود.

[12]. به برخی از سؤالات اصلی، در بخش یافته‎های پژوهش اشاره شده است.

[13]. Strauss, A & Corbin, J.M

.[14] حکمت 237 نهج‎البلاغه: «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الاْحْرَارِ».

[15]. آیه 59 سوره مبارکه احزاب: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا».

[16]. Zeng, F et al.

.[17] در عبارتی منسوب به مولا امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام چنین آمده است که به فرزندشان می‎فرمایند: «کنت بوابا علی باب قلبی!» ای فرزندم، من نگهبان محکم (سخت‎گیری) بر واردات قلبم بودم!».

[18]. اساساً صِرف تحمیل پذیرش حجاب به بچه‎ها، بدون‎ توجیه نسبت به دلایل رعایت آن، چه‎بسا اثرات ناگواری را در آینده آن‎ها داشته باشد. برخی از دخترانی که صرفاً براساس تربیت خانوادگی، حجاب را رعایت می‎کنند، امکان برخورد با مشکلات را در مواجه‎های اجتماعی خود خواهند داشت.

.[19] به‎نظر می‎رسد اگر با دانشجویان و گروه‎های سنی بالاتر نیز، در این خصوص مصاحبه شود، بیش از این، غنای اطلاعاتی راجع‎به وضعیت جامعه، رسانه‎ها و برخی خانواده‎ها حاصل نخواهد شد. به‎رغم آنکه مقوله‎های پیش‎گفته، همگی جنبۀ منفی و نشان از واقعیت‎های تلخ اجتماعی دارند، اما گزاره‎ها و مقوله‎های قوام‎یافته از آن‎ها، نشانگر ذهن جوّال این کودکان است.

[20]. Secularization

.[21] البته معرفی چادر به‎عنوان حجاب برتر، بدون اشکال و بلکه مطلوب است.

.[22] 19 مفهوم به مقوله‎ای فرعی با ‎عنوان «منحصر دانستن حجاب در چادر و رعایت حجاب زودهنگام» اختصاص یافت. برای‏مثال مشارکت‏کننده 141 اذعان داشت: «کسی که چادر نداره بی‎حجابه. حتی اگر موهاش بیرون نباشه».

.[23] برای‎نمونه مشارکت‎کنندۀ 146 بیان می‎کند: «اون‎موقع که مدرسه نمی‎رفتم هم، حجابم‎رو رعایت کردم» و مشارکت‎کنندۀ 56 گفت: «من حتی پیش پدربزرگمم حجاب دارم، چون مامانم دوست نداره».

[24]. آیه 59 سوره احزاب: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا»

.[25] نظیر پاک دانستن سگ با شستن کامل آن و تأیید دامپزشک! در نبود میکروب در پوست سگ شسته‎شده؛ نماز را به فارسی خواندن با دستاویز محکم‎تر شدن رابطۀ فرد با خدا و عدم‎رعایت حجاب با این توجیه که مردان امروزی دیگر مانند 14 قرن پیش شهوت ندارند!