تدوین و اثربخشی درمان مبتنی بر هیجان بر نظم جویی شناختی هیجان و اضطراب مرگ در زنان سالمندان مبتلا به سرطان

تدوین درمان مبتنی بر هیجان و اثربخشی آن بر نظم­جویی شناختی هیجان و اضطراب مرگ در زنان سالمند مبتلا به سرطان

چکیده

پژوهش حاضر با  هدف تدوین درمان مبتنی بر هیجان و اثربخشی آن بر نظم­جویی شناختی هیجان و اضطراب مرگ در زنان سالمند مبتلا به سرطان انجام شد[1]. طرح پژوهش حاضر آمیخته( ترکیبی) بودکه در قسمت کیفی، به روش روایت پژوهی و در قسمت کمی، شبه آزمایشی با طرح پیش آزمون-پس آزمون و پیگیری باگروه کنترل بود. جامعه آماری پژوهش را کلیه سالمندان زن مبتلا به سرطان در شهر تهران در سال 1401-1400تشکیل دادند که از این جامعه 30  نفر به روش نمونه گیری در دسترس به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند.  تدوین بسته در قالب 10 جلسه 90 دقیقه ای انجام و ارائه شد و برای اعتباریابی آن از اعتبار محتوایی استفاده شد. در بخش کمی، ابزار پژوهش را پرسشنامه های اضطراب مرگ و تنظیم شناختی هیجان تشکیل دادند و روش تجزیه تحلیل با آزمون تحلیل واریانس اندازه گیری مکرر انجام شد. نتایج پژوهش در بخش کیفی نشان داد که چهار مقوله اصلی چالش های حمایتی، چالش های جسمی و فیزیولوژیکی، چالش های معنوی و چالش ها هیجانی با نه مقوله محوری استخراج شد.  سپس بر اساس مقوله های بدست آمده و مطالعات کتابخانه ای، بسته مداخله مبتنی بر هیجان برای سالمندان مبتلا به سرطان،  تدوین و اعتبار آن توسط متخصصان درمان هیجان مدار مورد تأیید قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که بسته مداخله ای هیجان مدار توانست بطور معنی داری اضطراب مرگ و تنظیم منفی هیجان را کاهش و تنظیم مثبت هیجان را افزایش دهد. به علاوه بسته مداخله­ای هیجان مدار، پس از اجرای پس آزمون، پیگیری شد و نتایج نشان داد که تغییر محسوسی در پس آزمون بعد از دو ماه ایجاد نشده است. می­توان نتیجه گرفت بسته مداخله مبتنی بر هیجان بر اضطراب مرگ و تنظیم شناختی هیجان در زنان سالمند مبتلا به سرطان اثر بخش است.

 واژه­های کلیدی: درمان مبتنی بر هیجان، اضطراب مرگ، تنظیم شناختی هیجان، سالمندان، سرطان

develop and evaluate the effectiveness of emotion-based therapy on cognitive emotion regulation and death anxiety in the elderly with cancer

Abstract

The aim of this study was to develop and evaluate the effectiveness of emotion-based therapy on cognitive emotion regulation and death anxiety in the elderly with cancer. The design of the present study was mixed, which in the qualitative part was by narrative research method and in the quantitative part was quasi-experimental with pre-test-post-test design and follow-up with the control group. The statistical population of the study consisted of all elderly women with cancer in Tehran in 1401-1400, from which 30 people were selected as the research sample by available sampling method. The package was compiled and presented in the form of 10 90-minute sessions, and content validation was used to validate it. The research instruments were death anxiety and cognitive emotion regulation questionnaires and the analysis method was performed by repeated measures analysis of variance. The results of the research in the qualitative part showed that the four main categories of supportive challenges, physical and physiological challenges, spiritual challenges and emotional challenges were extracted with nine central categories. Then, based on the obtained categories and library studies, an emotion-based intervention package for the elderly with cancer was developed and its validity was approved by emotion-based treatment specialists. The results showed that the emotion-oriented intervention package could significantly reduce death anxiety and negative emotion regulation and increase positive emotion regulation. In addition, the emotion-oriented intervention package was followed up after the post-test, and the results showed that there was no significant change in the post-test after two months. It can be concluded that the emotion-based intervention package is effective on death anxiety and cognitive emotion regulation in elderly women with cancer.

 Keywords: Emotion-Based Therapy, Death Anxiety, Cognitive Emotion Regulation

مقدمه

سالمندی فرایندی است که در جریان رسش زندگی موجودات زنده، به طور ژنتیکی نمایان می شود و تغییرات کاهشی را در ارگانیسم به وجود می آورد که این تغییرات موجب کاهش فعالیت های ارگان های بدن می­گردد (سازمان بهداشت جهانی[2]، 2009). پیش بینی می­شود که در سال 2050 حدود 14/0 از جمعیت کره زمین را سالمندان تشکیل خواهند داد(سازمان بهداشت جهانی ، 2019).  سرطان دومین علت مرگ زنان در سطح جهان است و به طور کلی، 56 درصد از موارد جدید و 64 درصد از مرگ های ناشی از سرطان در زنان در کشورهای در حال توسعه رخ می دهد که پیش­بینی می­شود تا سال 2030، بدلیل افزایش امید به زندگی، 9/9 میلیون مورد جدید سرطان در زنان و 5/5 میلیون مرگ ناشی از سرطان در رخ دهد (توره[3] و همکاران، 2017). سرطان رشد مهار نشده و منتشر شونده سلول های نابهنجار است که موجب شکل گیری تومورها می گردد. وضعیت جسمانی و ظاهر بیماران مبتلا به سرطان تحت تأثیر تغییرات بیماری (مانند ریزش مو، از دست دادن عضوی مانند قطع عضو یک فرد و غیره) است(صدری[4] و همکاران، 2019) واکثر افرادی که به سرطان مبتلا می­شوند یک دوره فشار روانی را تجربه می کنند. سرطان و درمان های آن دارای عوارضی از جمله ضعف، خستگی، بیحالی، بی اشتهایی، تهوع و استفراغ، کم­خونی و اختلال در تغذیه است که تمامی این موارد موجب کاهش کیفیت زندگی در این بیماران می­شوند (بیلیارد^[5] و همکاران، 2013). هر چند فشار روانی را می توان به عنوان یک واکنش سازگاری طبیعی در نظر گرفت، با این حال موجب کاهش کیفیت زندگی می­شود.

مطالعات وانگ[6] و همکاران(2020)،  پدرام و همکاران(1389) و ساری[7] و همکاران (2019) بیان می­کنند که تشخیص سرطان اضطراب زیادی در فرد ایجاد می کند.  اضطراب، واکنشی در برابر خطری نامعلوم، درونی و مبهم است(کای[8] و همکاران، 2020) و یکی شایع ترین نوع آن، اضطراب مرگ است . اضطراب مرگ احساس وحشت، ترس یا نگرانی شدید ناشی از اندیشیدن به مرگ، جدا شدن از دنیا یا اتفاقی که بعد از زندگی می‌افتد، است(خادمی[9]، 2021). پژوهش­ها نشان می دهد که اضطراب مرگ در سالمندان و افرادی که با بیماری مزمن درگیر هستند از شیوع بیشتری برخوردار است (چنج[10]،2017). شیوع بالای اضطراب مرگ در میان سالمندان به این دلیل است که آنها از مشکلات جسمی فراوان، بیماری های مزمن، اختلالات حرکتی، ناتوانی های جسمی و وابستگی به دیگران، بازنشستگی و تنهایی متعاقب رنج می­برند (بیرگیت[11] و همکاران، 2018). این اضطراب زمانی به عنوان یک آشفتگی هیجانی تلقی می­گردد که ازحد طبیعی خارج شود و فرد را درمانده کند.

روگر[12] و همکاران(2016) و ساینی[13] و همکاران(2016)  معتقدند اضطراب مرگ می­تواند موجب ناامیدی و درماندگی شود که به دنبال آن هیجانات منفی زیادی بروز می­کنند. در واقع اضظراب مرگ از جنس هیجان است . هیجان ها در طول تکامل انسان برای بقا ایجاد شده اند و آنچه را که برای بهزیستی اهمیت دارد شناسایی می کنند(ویمز و پینا[14]، 2010). در واقع هیجان ها به افراد می گویند که چه چیزی مهم است و چه رفتاری در راستای آن انجام دهند. فرد مبتلا به سرطان که هیجان های منفی را تجربه می­کند ممکن است دچار بدکارکردی هیجانی شود. نظم جویی هیجان، فرایند آغاز، حفظ، تعدیل و یا تغییر در بروز، شدت یا استمرار احساس درونی و هیجان مرتبط با فرایندهای اجتماعی روانی و فیزیکی در به انجام رساندن اهداف فرد تعریف می‌شود (دریکسون[15] و همکاران، 2014).  تنظیم شناختی هیجانات به افراد کمک می­کند تا هیجانات و برانگیختگی­های منفی را کنترل کنند(عابدی و همکاران، 1401). در واقع نظم جویی شناختی هیجانی شامل فرایندهای دوگانه‌ای است که هم در بیان مناسب هیجانات و هم در کنترل آن دخالت سازنده‌ای دارند (کاتری و گروس[16]، 2020). رویکردهای مختلفی در جهت کسب بینش و حل و فصل مشکلات هیجانی تدوین شده­اند که یکی از مهمترین آن­ها، درمان مبتنی بر هیجان[17] است.

درمان متمرکز بر هیجان، درمانی در جهت درونی کردن و پذیرش هیجان های بنیادین مراجعان برای مدت طولانی است(ساهرون[18] و همکاران، 2020). این درمان به عنوان یک درمان فرا تشخیصی بر این فرض استوار است که احساسات اساسا منابع سازگاری در عملکرد انسان سالم هستند و دسترسی، فعال سازی و پردازش احساسات برای نتیجه موفقیت­آمیز در روان درمانی بسیار مهم است(پز[19] و همکاران، 2019).گرینبرگ[20] و همکاران (2020). بازداری بیش از حد هیجان همراه با سرکوب، انکار هیجان، برانگیختگی و آشفتگی هیجانی که فرد با رفتارهای تکانشی، آن هیجان ها را نشان می دهد، را بدکارکردی هیجانی می دانند. اما متناسب با این رویکرد، راه برای تغییر احساسات ناسازگار اصلی و بدکارکردی هیجانی از طریق عقل یا یادگیری مهارت نیست، بلکه از طریق فعال کردن احساسات سازگار ​​اولیه در جلسه درمان است (گرینبرگ، 2014). فرایند درمان با برجسته سازی نیازها، پیدا کردن هیجان های اولیه و پذیرش و تغییر هیجان های حل نشده دردناک، کشف معانی و احساسات مبهم طراحی می شود. کریمی افشار و همکاران(1397) در مطالعه ای بر تاثیر هیجان­ها در روند درمان سرطان تاکید کردند. واستل[21](2020) در مطالعه ای اثربخشی درمان مبتنی بر هیجان در تنظیم هیجان افرادی را مورد بررسی قرار داد.  المدیا[22] و همکاران(2022) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که درمان متمرکز بر هیجان مداخله‌ای مناسب برای درمان این نگرانی های افراد مبتلا به سرطان است. پیلیا[23] و همکاران(2022) در پژوهشی نشان دادند که درمان مبتنی بر هیجان بر اضطراب زنان مبتلا به سرطان اثربخش است. مطالعات کیم و پارک[24] (2016) و عابدی[25] و همکاران (2022) نشان می­دهند تنظیم هیجانات موجب کاهش اضطراب مرگ می شود. یافته های مطالعات ساینی و همکاران(2016) و پالوس و ویسکو[26](2014)  بیان می­کند، تغییر هیجانی، موجب تغییر دیدگاه نسبت به دیگران و دنیا می­گردد و ارتباط فرد با دیگران، کیفیت مطلوب­تری پیدا می­کند.

سرطان فشار روانی زیادی با خود دارد و این بیماری بر سبک زندگی و سلامت روانشناختی سالمندان اثرات منفی دارد. از سویی پژوهش­های زیادی به بررسی درمان های مختلف ازجمله درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد[27]، شناختی رفتاری[28]، معنادرمانی[29] و حضور ذهن[30] بر سازگاری روانی با سرطان و کاهش اضطراب مرگ در سالمندان پرداخته است. اما تاکنون پژوهشی که درمان مبتنی بر هیجان را در سالمندان سرطانی مورد بررسی قرار داده باشد انجام نشده است. بنابراین با توجه به اهمیت بعد هیجانی در سالمندان  مبتلا به سرطان و مشکلات هیجانی آنان، تدوین بسته مداخله ای هیجان محور برای سالمندان مبتلا به سرطان می تواند به اثربخشی مداخلات روانشناختی در این گروه کمک کند. در این راستا هدف پژوهش حاضر تدوین درمان مبتنی بر هیجان و اثربخشی آن بر نظم جویی شناختی هیجان و اضطراب مرگ در زنان سالمند مبتلا به سرطان است.

روش

روش پژوهش حاضر آمیخته از نوع اکتشافی(کیفی-کمی) است. پژوهش حاضر بر آن بود که با رویکرد آمیخته به بررسی این مساله بپردازد که روایت سالمندان از ابتلا به سرطان چگونه است؟ و بسته مداخله مبتنی بر هیجان در سالمندان مبتلا به سرطان  چه ابعادی را شامل می شود؟ در گام بعدی به این پرسش پرداخته شد که آیا درمان درمان هیجان مدار بر مؤلفه های اضطراب مرگ و تنظیم هیجان  سالمندان مبتلا به سرطان اثربخش است؟. در مرحله کیفی با استفاده از روش روایت پژوهی به بررسی شرح حال سالمندان مبتلا به سرطان  با استفاده از ابزار مصاحبه عمیق و نیمه ساختار یافته پرداخته شد. در بخش کیفی جامعه پژوهش را زنان سالمند 60 تا 75 ساله ساکن تهران در سال 1399 که تشخیص سرطان  مرحله  1 و 2 گرفته اند، تشکیل دادند و فرایند نمونه گیری تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. گام های تعیین شده در این روش عبارت بود از:  1: تعیین مسأله پژوهش،  2: تدوین هدف و سوالات پژوهش، 3:مرور ادبیات پژوهش، 4:انتخاب مشارکت کنندگان، 5. گرداوری داده های کیفی،  6:تحلیل و تفسیر داده های کیفی، 7: نوشتن و ارزیابی یک مطالعه(ابوالمعالی الحسنی،1398). پس از نوشتن و ارزیابی مطالعه کیفی به روش روایت پژوهی، برنامه مداخله مبتنی بر تنظیم هیجان در سالمندان مبتلا به سرطان بر اساس ابعاد بدست آمده در مصاحبه تدوین شد و در اختیار 10 نفر از متخصصان در زمینه تنظیم شناختی هیجان با مدرک دکترا و دارای تجربه بالینی قرار گرفت. شاخص نسبت روایی محتوای برنامه با روش لاوشه سنجش و مورد تأیید قرار گرفت.  دربخش کمی، از روش طرح نیمه تجربی با پیش آزمون-پس آزمون با گروه کنترل استفاده شد. هم چنین جامعه پژوهش در بخش کمی را  زنان سالمند 60 تا 75 ساله ساکن تهران در سال 1399 که تشخیص سرطان  مرحله  1 و 2 گرفته اند، تشکیل داده اند . نمونه پژوهش شامل 30  نفر از زنان سالمند مبتلا به سرطان مراجعه کننده به مراکز درمانی شهر تهران در سال 1399 تشکیل دادند. نمونه انتخاب شده به صورت در دسترس و گزینش تصادفی به دو گروه ازمایش و گواه جایگزینی شدند.  جهت انجام اثربخشی درمان مبتنی برهیجان، از طرح نیمه آزمایشی استفاده شد. بدین صورت ابتدا پیش آزمون اجرا شد و سپس به صورت تصادفی بر روی یکی از دو گروه آزمایش، درمان هیجان مبتنی برهیجان اجرا گردید و گروه کنترل هیچ گونه آموزشی دریافت نکرد و در پایان آموزش، پس آزمون اجرا شد. برای تحلیل داده­ها از روش­های متداول آمار توصیفی (میانگین و انحراف استاندارد) و استنباطی (تحلیل واریانس آمیخته) و برای سنجش اعتبار پرسشنامه­ها از آلفای کرونباخ استفاده شد. در پایان برای آگاهی از پایداری اثر درمان به فاصله دو ماه، پیگیری  از آزمودنی­ها بعمل آمد. همچنین در این پژوهش در مورد ملاحضات اخلاقی از جمله: آزادی آزمودنی ها برای ترک جلسات مداخله یا عدم شرکت در پژوهش و محرمانه بودن هویت آزمودنی ها توافق صورت گرفت. ملاک ورود به پژوهش سن بالاتر از 60 سال،  گرفتن تشخیص سرطان، هشیاری ذهنی، عدم شرکت همزمان در برنامه ی درمانی دیگر و تمایل به حضور در مداخله بود.  ملاک خروج از پژوهش نداشتن ملاک های تعیین شده برای ورود بود.

 ابزار پژوهش  

مقیاس نظم جویی ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻫﯿﺠﺎن[31]: برای سنجش نظم جویی ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻫﯿﺠﺎن، از پرسشنامه نظم جویی ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻫﯿﺠﺎن ﮔﺎرﻧﻔﺴﮑﯽ، ﮐﺮاﯾﺞ و اﺳـﭙﯿﻨﻬﺎون [32]در سال (2001) استفاده شد. این پرسشنامه شامل 36 سؤال است. نمره دهی پاسخ‌ها بر اساس لیکرت پنج‌درجه‌ای (کاملاً موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم و کاملاً مخالفم) صورت گرفته است. پایین ترین سطح نمره در این آزمون 36 و بالاترین نمره 180 است. ضریب همسانی درونی مقیاس با محاسبه آلفای کرونباخ در پژوهش ﮔﺎرﻧﻔﺴﮑﯽ و همکاران (2002)، 87/0 به دست آمد. روایی پرسشنامه نظم جویی ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻫﯿﺠﺎن در پژوهش ﺑﺸﺎرت (1390) به روش روایی سازه با روش همزمان محاسبه و مورد  و رابطه آن با پرسشنامه واکنش پذیری نسبت به ناکامی 75/0 تائید قرار گرفت.  ﺑﺸﺎرت (1390) ﺿﺮاﯾﺐ آﻟﻔﺎی ﮐﺮوﻧﺒﺎخ را ﺑﺮای ﺧﺮده ﻣﻔﯿﺎسﻫﺎ را از  67/0 ﺗﺎ  89/ 0، ﺿﺮاﯾﺐ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ آزمون- بازآزمون ﺑﺮای خرده ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ را از 57/0 ﺗﺎ76/0 و رواﯾﯽ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﻫﯿﺠﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﺿﺮاﯾﺐ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﻨﺪال ﺑﺮای ﺧﺮده مقیاس ها از  81/0 ﺗﺎ   2/ 0ﮔﺰارش کرده است.

مقیاس اضطراب مرگ[33]: برای سنجش اضطراب مرگ از مقیاس اضطراب مرگ تمپلر[34](1970) استفاده می شود. این مقیاس دارای 15 سوال به صورت لیکرت است که نگرش ازمودنی­ها به مرگ را می سنجد. دامنه نمرات از 0 تا 15 است که نمره بالا نشانه اضطراب بالاتر است. این مقیاس یک پرسشنامه استاندارد بوده و بر اساس بافت فرهنگی و اجتماعی کشور ایران برای بررسی اضطراب مرگ در حوزه های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و هنجاریابی شده است . ضریب اعتبار 62 % و ضریب الفای کرونباخ(همسانی درونی) برای کل پرسشنامه 73 % بدست آمده است.همچنین ضریب همبستگی بین مقیاس اضطراب مرگ و مقیاس نگرانی مرگ 40 % و با مقیاس اضطراب آشکار 43 % محاسبه شد. این ابزار توسط رجبی و بحرانی (1380) ترجمه و هنجار یابی شده است.

تدوین پروتکل درمان مبتنی بر هیجان برای زنان سالمند مبتلا به سرطان

به کمک روش کیفی، ابتدا مدل مفهومی  مشکلات زنان سالمند مبتلا به سرطان بدست آمد و سپس پرتکل درمانی، بر اساس مدل درمان مبتنی بر هیجان برای مشکلات احصاء شده، تدوین شد. برای بررسی اعتبار درونی بسته آموزشی از 10 نفر از متخصصان درمان مبتنی بر هیجان خواسته شد تا دربارة محتوای بستة آموزشی تدوین شده، دیدگاه های خود را در قالب مرتبط، متوسط و نامرتبط ارائه دهند. از آنجا که مقدار پذیرفته برای شاخص CVR برابر با 99/0است، اگر شاخص CVR برای گزینه ای کمتر از 99 /0 باشد، باید آن مورد بازنگری یا حذف شود. با توجه به بررسی صورت گرفته، هیچ یک از کد ها کمتر از حد معیار مربوط نبود. از آنجا که مقدار محاسبه شده در شاخص روایی بستة آموزش ی مقابله با استرس شغلی به کمک نسبت روا یی محتوا CVR برابر 1 محاسبه شد، شاخص CVR روایی محتوا تأ یید و شاخص CVI نیز 1 محاسبه شد. خلاصة جلسات در 10 جلسه و در جدول 1 گزارش شده است.  

جدول 1: تدوین پروتکل درمان مبتنی بر هیجان

یافته ها

جدول 1: اطلاعات توصیفی پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری متغیرهای پژوهش

همان گونه که نتایج جدول 1نشان می­دهد، در تمامی متغیرهای بالا، در پیش­آزمون گروه­های کنترل و آزمایش نمرات به همدیگر نزدیک بوده، اما شاهد تفاوت زیادی در میانگین پس­آزمون و مرحله پیگیری دو گروه هستیم. در ابتدا مفروضه­ همبستگی بین متغیرهای پژوهش با کمک آزمون کرویت بارتلت و مفروضه­همگنی واریانس‌ متغیر ترکیبی با کمک آزمون ام باکس مورد بررسی قرار گرفت که نتایج نشان داد آزمون کرویت بارتلت[35] درمورد ، معنادار است که نشان دهنده­ی همبستگی کافی بین میانگین گروه­ها و زمان­ها این متغیر است. همچنین نتایج آزمون ام باکس[36] معنادار است که حاکی از عدم همگنی واریانس­ این متغیر ترکیبی در گروه­های مورد پژوهش است. در ادامه، جهت بررسی تحلیل واریانس چندمتغیره مختلط، از آنجا که مفروضه همگنی واریانس­ها برقرار نبود، آزمون اثر پیلای گزارش می­گردد که نتایج تحلیل واریانس چند متغیره مختلط از طریق آزمون­ اثر پیلای برای متغیرهای پژوهش، معنادار است و درصد چشمگیری از واریانس آن توسط آزمون چندمتغیره تبیین می­شود. معنادار بودن آزمون چندمتغیره، بدین معنا است حداقل یکی از آزمون­های بین گروهی یا درون گروهی معنادار است. لذا، ابتدا به بررسی آزمون بین گروهی برای تعیین میزان تاثیرگذاری روش مداخله بر اضطراب مرگ و تنظیم شناختی هیجان پرداخته می­شود. پیش از آن، جهت اطلاع از پیش فرض همگنی واریانس متغیر وابسته در بین گروه­های پژوهش، از آزمون لوین و برای پیش فرض همگنی واریانس متغیر وابسته در درون گروه­های پژوهش از آزمون کرویت موخلی استفاده گردیده که نتایج در جدول 2 نشان داده شده است.

جدول 2: آزمون لوین و  کرویت موخلی همگنی واریانس­­اضطراب مرگ و تنظیم هیجان

طبق نتایج جدول 2، نتایج آزمون لوین در اکثر مراحل ارزیابی اضطراب مرگ، غیرمعنادار است که حاکی از همگنی واریانس این متغیر در گروه­های پژوهش است. بنابراین، شرایط برای اجرای آزمون بین گروهی فراهم است. نتایج آزمون کرویت موخلی[37] درمورد اضطراب مرگ ، غیرمعنادار است که نشان دهنده­ی آن است که کواریانس­های اندازه­گیری­های هرکدام از این مولفه­ها در مراحل سه­گانه ارزیابی یکسان هستند. بنابراین، جهت بررسی آزمون اثر درون گروهی، برای مولفه­هایی که مفروضه همگنی واریانس­ها برقرار بود، آزمون مفروضه کرویت استفاده می شود در ادامه، در جدول 7نتایج حاصل از تحلیل واریانس بین گروهی ارائه شده است.

جدول 3: آزمون تحلیل واریانس برای بررسی  اثر بسته مداخله ای هیجان مدار بر اضطراب مرگ و تنظیم هیجان در گروه کنترل و آزمایش

همان‌گونه که در جدول 3 مشاهده‌ می‌شود، روش­ مداخله بر اضطراب مرگ تاثیر معناداری دارد و با توجه به نتایج مجذور اتا، روش مداخله  توانست درصد چشمگیری از واریانس اضطراب مرگ را تبیین کند.  جهت بررسی آزمون اثر درون گروهی، برای مولفه­هایی که مفروضه همگنی واریانس­ها برقرار بود، آزمون مفروضه کرویت استفاده می شود که نتایج در جدول 4 نشان داده شده است.

جدول 4: آزمون تحلیل واریانس برای اندازه گیری مکرر برای بررسی  اثر بسته مداخله ای هیجان مدار بر اضطراب مرگ و تنظیم هیجان در پیش آزمون، پس آزمون  و پیگیری

طبق جدول 4، زمان تاثیر معناداری بر اضطراب مرگ دارد و توانست درصد قابل توجهی از واریانس آن را تبیین کند. در واقع، بین حداقل دو مرحله از مراحل ارزیابی این متغیر تفاوت معناداری وجود دارد. با توجه به نتایج جدول فوق مبنی بر تاثیر زمان بر اضطراب مرگ، جهت اطلاع از محل و میزان دقیق تفاوت، مقایسه دو به دوی مراحل سه­گانه ارزیابی انجام شد که نتایج در جدول 5 آورده شده است.

جدول 5: مقایسه‌ی اضطراب مرگ و تنظیم هیجان در پیش آزمون، پس آزمون  و پیگیری

با توجه به نتایج حاصل ازجدول 5، میانگین اضطراب مرگ در پیش آزمون به صورت معناداری، بیشتر از پس آزمون است که نشان دهنده­ی آن است که مداخله مبتنی بر هیجان دارای تاثیر معنادار بر کاهش اضطراب مرگ در بازه زمان­ است. همچنین بین میانگین پیش­ آزمون و مرحله پیگیری اضطراب مرگ، تفاوت معناداری وجود دارد که حاکی از آن است که مداخله مبتنی بر هیجان توانست در بلندمدت نیز باعث کاهش اضطراب مرگ به صورت معناداری شد. همچنین بین میانگین پس آزمون و مرحله پیگیری اضطراب مرگ، تفاوت معناداری یافت شد که حاکی از آن است که مداخله مبتنی بر هیجان توانسته به صورت پیوسته باعث کاهش این متغیر به صورت معناداری شد. 

نتیجه گیری نتیجه گیری

پژوهش حاضر با هدف تدوین درمان مبتنی بر هیجان و اثربخشی آن بر نظم جویی شناختی هیجان و اضطراب مرگ در زنان سالمندان مبتلا به سرطان  انجام شد و نتایج نشان داد درمان مبتنی بر هیجان بر تنظیم شناختی و اضطراب مرگ سرطان اثربخش بود.

در خصوص اثر بخشی درمان مبتنی بر اضطراب مرگ می توان نتایج مشابهی یافت. همسو  با یافته های کریمی افشار و همکاران (1397)، ثناگوی محررو همکاران(1397)،  پیلیا^[38] و همکاران(2022)، کیم و پارک^[39] (2016) و عابدی^[40] و همکاران و (2022) یزدانفر و همکاران(1399) همسو است. در تبیین این یافته می توان گفت کههر اضطرابی با علایم مشخصی خود را بروز می دهد و ریشه واقعی آن، پنهان است. درمان مبتنی بر هیجان از علایم ظاهری فراتر می رود. هیجان های اصیل تر پنهان را نمایان کرده و انها را تعدیل می کند. از سویی اضظراب مرگ از جنس هیجان است و شامل نشانه های بدنی، هیجانی و شناختی است. درمان مبتنی بر هیجان بر روی بعد هیجانی اضطراب تمرکز کرده و با حل و فصل آن، هیجان اضطراب کاهش می یابد. از سویی دیگر، اضطراب مرگ پیش بینی مرگی است که بزودی اتفاق می افتد و عملا رویارویی فرد مبتلا به سرطان با مرگ را نشان می شود. بنا بر این رویکرد، احتمال دارد زیربنای اضطراب غم و و اندوه از دست دادن زندگی و دیگران باشد و یا شرم زندگی نزیسته را در بر گیرد. درمان مبتنی بر هیجان، هیجان پشت اضطراب که عمومأ غم و شرم است را نمایان کرده و فرد را از ان اگاه می سازد. همچنین در مواجه با مرگ  اضطراب مرگ اگاهی در برابر مرگ اندیشی قرار می گیرد. اگاهی از مرگ این جسارت را به افراد می دهد تا به گونه ای زندگی کنند که گویا مرگ در یک قدمی است. مرگ اندیشی  فرد را با اضطراب مواجهه مرگ قریب الوقوع قرار داده که می خواهد زندگی را بگیرد و افراد مرگ اندیش دچار نشخوار با مرگ شده و از ان رنج می برند. درمان مبتنی با هیجان پا را فراتر از مرگ اندیشی، به مراجع توان مرگ اگاهی بجای مرگ اندیشی را می دهد. برخی روانشناسان معتقدند بنیادی ترین اضطراب، اضطراب مرگ است و ریشه ی تمامی اضطراب هاست. لذا رویارویی با نیستی و فناپذیری زندگی، شناخت های کارامد را مختل کرده و فرد را در دور باطل نشخوار می اندازد.  در این میان هیجان های متعارض ایجاد می شود و درمان مبتنی بر هیجان فرد را از هیجان اگاه کرده و با تجربه کردن هیجان و پردازش هیجان  به پذیرش و معنایابی کمک کند و به تبع ان میزان اضطراب مرگ کاهش پیدا میکند. با توجه به اضطراب مرگ ناشی از بیماری سرطان و تکیه درمان مبتنی بر هیجان در کاهش اضطراب به نظر منطقی می رسد که این مداخله با تمرکز بر حل و فصل هیجانات ناشی از مرگ و کمک به فرد در رویارویی ذهن آگاهانه با آن میزان اضطراب مرگ را کاهش دهد.

در خصوص اثر بخشی درمان مبتنی بر تنظیم هیجان می توان نتایج مشابهی یافت. همسو  با یافته های با یافته هایاندرزیان، خویی نژاد و اکبری(1401)، شکری، رحمانی و ابوالقاسمی(1401) و سوادکوهی و قربانی نژاد(1396) همسو است. در تبیین این یافته می توان گفت کهتنظیم هیجان در نگاه فولکمن به دو روش هیجان مدار و مساله تقسیم می شود. در مواجه هیجان مدار با سرطان این سوال در ذهن افراد سالمند نقش می بندد که من چگونه میتوانم ازین بیماری جان سالم بدر ببرم. اما در رویکرد مساله مدار این پرسش در ذهن بوجود می آید که حال برای گذر از این بیماری چه راهبردهایی باید اتخاذ کرد. در حالت هیجان مدار فرد گرفتار در بیماری اشفته و نگران به دنبال فرار از موقعیت است. اما از مواجهه مساله مدار سالمندان مبتلا با مدیریت هیجانهای منفی به دنبال بهترین راهبردهای تایید شده برای گذار از بیماری هستند. لذا دو نوع راهبرد تنظیم هیجان مثبت و منفی در تنظیم هیجان وجود د ارد که رویکرد مبتنی بر  هیجان با تمرکز بر هیجانات و شناخت های ناکارامد سعی در اصلاح راهبردهای مواجه ای سالمندان مبتلا دارد. از سویی همان طور که پژوهش نشان می دهد درمان مبتنی بر هیجان به بهبود راهبردهای منفی تنظیم شناختی هیجان انجامید. درمان مبتنی بر  هیجان با کمک به کم کردن هیجان و عینی کردن استفاده از نتایج هر راهبرد، امکان شناخت و اگاهی از هر راهبرد و پیامد آن را ایجاد می نماید. لذا اگاهی ایجاد شده نسبت به هیجان تجربه شده به اصلاح راهبردهای تنظیم هیجان میانجامد. از منظر دیگر راهبردهای تنظیم شناختی هیجان از تجربه سلسه تروماها و تجارب گذشته شکل گرفته در موقعیت های مختلف تکرار می شوند. بنابراین درمان مبتنی بر هیجان با بازافرینی تجارب معنا دار گذشته و تغییر معناهای اکتساب شده از هر تجربه، حالتی اموزشی اصلاحی برای راهبردهای هیجانی تثبیت شده دارد که با درهم شکستن راهبرد ناکارامد امکان استفاده از راهبردهای کارامد و مثبت را افزایش دهد. همچنین به علت ماهیت درمان مبتنی بر هیجان که بر هیجان تمرکز دارد، مولفه های این مداخله در اصلاح و تنظیم هیجان و راهبردهای هیجانی اثربخش خواهد بود.

بطور کلی پژوهش حاضر نشان داد بسته مداخله ای مبتنی بر هیجان به بهبود تنظیم هیجان سازگارانه و کاهش تنظیم هیجان ناسازگارانه و اضطراب مرگ اثربخش است. به نظر می رسد بسته تدوین شده مبتنی بر هیجان با ایجاد فضایی امن برای حل و فصل زخم ها و آسیب های گذشته، آگاهی، ابراز و پذیرش هیجان­های سرکوب شده به ساخت معنای تازه­ای برای زندگی کمک کرده و با نگاهی متفاوت می توانند هیجانات ناشی از آشفتگی روانی و اضطراب بیماری را تنظیم کنند . از محدودیت های پژوهش می توان به انتخاب نمونه در دسترس و محدود بودن نمونه به زنان سالمند مبتلا به سرطان و عدم امکان کنترل برخی محدودیت های مربوط به طرح های نیمه آزمایشی اشاره کرد. نتایج این تحقیق می تواند برای مراکز بالینی، بیمارستاتنهای روانی، درمانگران و پژوهشگران نیز مفید و سودمند باشد.در آخر پیشنهاد می شود که در پژوهش های آتی بسته تدوین شده هیجان محور با دیگر بسته های مداخله­ای در سالمندان سرطانی مورد مقایسه قرار گیرد.

قدردانی

از سالمندان، کادر درمان و همکاران روانشناسی که در انجام این پژوهش با پژوهشگران همکاری کردند، صمیمانه تقدیر و تشکر می نماییم.

تعارض منافع

در این پژوهش تعارض منافع بین نویستندگان وجود ندارد.

[1]  . پژوهش حاضر با شناسه کد اخلاق IR.IAU.TMU.REC.1399.349 مستخرج از رساله دکتری است.

[2] . World Health Organization

[3]. Torre L

[4] . Sadri, E

[5]. Billiard, J

[6] . Wang, Y

[7].  Sari, D

[8].  Kyei K

[9] . Khademi, F

[10] . Cheng, F

[11] . Birgit, M

[12] . Roger, J

[13] . Saini, P

[14] . Weems, C & Pina, A

[15].  Driscoll, C

[16] . McRae, K., & Gross, J

[17] . emotion-focused therapy

[18] Suhron, M

[19] . Pos, A

[20] . Greenberg, L

[21] Wastell, C

[22] Almeida, S

[23] Pillai, S

[24] Kim. S & Park, K

[25] Abedi, N

[26] Palos R, &  Vîscu L

[27]. acceptance and commitment therapy 

[28] . cognitive behavioral therapy

[29] . logo therapy

[30] . mindfulness

[31] . Cognitive Emotion Regulation Questionnaire(CERQ)

[32] . Garnefski, N & Kraaij, V

[33] . Death Anxiety Questionnaires

[34] . Templer, D

[35] . Bartlett's sphericity test

[36] . Box's M test

[37] . Porous sphericity test

[38] Pillai, S

[39] Kim. S & Park, K

[40] Abedi, N