فراترکیب مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و ارزیابی جایگاه آن در اسناد بالادستی و کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی

فراترکیب مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و ارزیابی جایگاه آن در اسناد بالادستی و کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی

رضا وفائی^[2]| حسن ملکی²| علیرضا صادقی³| مهدی سبحانی­نژاد⁴

چکیده

پژوهش حاضر با هدف شناسایی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی از معتبر داخلی و خارجی و ارزیابی جایگاه آن در اسناد بالادستی و کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی صورت گرفته است. نمونه‌های مورد مطالعه شامل سه دسته منابع خارجی و داخلی مرتبط با سرمایه اجتماعی، اسناد بالادستی(سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، سند برنامه درسی ملی و اهداف مصوب دوره ابتدایی تحصیلی) و متن کتب درسی مطالعات اجتماعی پایه‌های سوم تا ششم ابتدایی بود. روش پژوهش مورد استفاده فراترکیب بوده که در خلال آن برای ارزیابی اسناد بالادستی و کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی از تحلیل محتوای کمی استفاده شده است. یافته‌های ناشی از فراترکیب بیانگر آن بود که سرمایه اجتماعی را می‌توان در قالب 10 کلان مؤلفه ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی، ارتباط اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی، عدالت اجتماعی، پذیرش تنوع فرهنگی، زبانی و مذهبی، حمایت اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و 49 زیر مؤلفه دسته‌بندی کرد. تحلیل محتوای اسناد بالادستی نیز نشان داد چارچوب مفهومی مذکور در سند تحول و برنامه درسی ملی تا حد مطلوبی مورد توجه قرار گرفته لکن اهداف مصوب دوره ابتدایی نتوانسته در راستای آن‌ها حرکت کند و دچار غفلت‌هایی شده که در کتب درسی مطالعات اجتماعی تجلی یافته است. اصلی‌ترین غفلت‌ها در مؤلفه‌های ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی(استفاده از رسانه‌ها، اطلاع از محیط پیرامون، سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات) و انسجام اجتماعی(همبستگی با دیگران بر سر منافع کشور و تعهد به اجتماع) بوده است.

 کلیدواژه‌‌ها: سرمایه اجتماعی، فراترکیب، اسناد بالادستی، کتب درسی مطالعات اجتماعی.

مقدمه

سرمایه اجتماعی^[3] مفهوم نوظهوری است که از دهه 1970 در کنار سایر انواع سرمایه‌ها از جمله سرمایه مادی و انسانی مطرح شده(سوگوان^[4]، 2014: 104) که کشورهای مختلف برای تحقق اهداف سیاسی و اجتماعی خود از ظرفیت آن بهره می‌گیرند. کلمن^[5](1988) تعبیر سرمایه اجتماعی را برای اشاره به آن دسته از روابط اجتماعی و هنجارهایی که باعث بالا رفتن کارایی افراد و گروه‌ها می‌شوند، وارد علوم اجتماعی کرد و فوکویاما^[6](1999) آن را در تبیین پدیده‌های گوناگون اجتماعی در سطح جامعه، مورد استفاده قرار داد. پاتنام^[7](2005) هم در آثار مختلف سرمایه اجتماعی را به عنوان شبکه‌های اجتماعی، هنجارهای ارتباط متقابل، اعتماد و قابلیت اعتماد ناشی از آن تعریف کرده است؛ در واقع تعریف او به روابط میان افراد و منابع اجتماعی که چنین ارتباطی ایجاد می­کنند، توجه دارد. بوردیو[8](1986) نیز سرمایه اجتماعی را مجموعه‌ای از منابع آشکار و پنهانی می‌داند که در شبکه‌ای بلندمدت و پایدار از روابط وجود دارند.

از جمله کارکردهای سرمایه اجتماعی می‌توان به فراهم کردن اطلاعات بیشتر، افزایش همبستگی اجتماعی، مشارکت مدنی بهتر، کاهش رفتارهای منفعت طلبانه، افزایش مشارکت سیاسی و کارایی حکومت، کاهش هزینه مبادلات و حل مشکلات جمعی اشاره کرد. علی رغم این کارکردها امروزه نگرانی‌های مربوط به روند تنزل سرمایه اجتماعی در کشورمان به مهم‌ترین دغدغه‌ها تبدیل شده است. مطالعات انجام شده چالش‌های اساسی در ساختار روابط اجتماعی در جامعه ایران را نشان می‌دهد و گزارش‌های مرتبط با وضعیت سرمایه اجتماعی نگرانی‌هایی گوشزد می کند. پژوهش‌های تاجبخش و همکاران(1382)؛ دینی ترکمانی(1385)؛ محسنی تبریزی و آقامحسنی(1389)؛ صادقی شاهدانی و مقصودی(1389)؛ حسینی زاده و نیکو نسبتی(1391)؛ باستانی و رزمی(1393) و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات(1394) موید این ادعا می‌باشند. همچنین طبق بررسی‌های بین‌المللی در بازه زمانی 2005 تا 2011 که توسط موسسه لگاتیوم انجام شده است، ایران در سرمایه اجتماعی رتبه 121 جهان و یازده کشورهای منطقه و همچنین در سنجش جهانی دیگری از شاخص‌های سرمایه اجتماعی که توسط دان لی و همکارانش(2012) ارائه شده کشور ما در رتبه 59 قرار گرفته است(پاک‌سرشت، 1393: 68). نتیجه جدیدترین بررسی در سال 2020 این موسسه نشان می دهد ایران، در بین ۱۶۷ کشور حائز رتبۀ ۱۲۹ شده است(تدین  و عباسی، 1399).

با توجه به نتایج پژوهش‌ها در مورد روند رو به کاهش سرمایه اجتماعی، پژوهشگران متعددی به این نتیجه رسیده‌اند که سازوکارهای زیادی وجود دارد که می‌توان برای ارتقای سرمایه اجتماعی از آن‌ها استفاده کرد، و آموزش رسمی و مدرسه ای از جمله آن‌هاست(آفلد، کمن، جرینگ و جسی[9]، 2021). همچنین اشاره شده که آسان‌ترین راه دولت برای تولید سرمایه اجتماعی، آموزش است، زیرا مردم را در ایجاد مهارت‌های اجتماعی و متعهد شدن به هنجارهای مشترک و قوانین یاری می‌رساند(فوکویاما، 2001: 18). پاتنام هم نظام آموزشی را به منزله یک ژنراتور قوی سرمایه اجتماعی معرفی می‌کند که به بهترین شکل می‌تواند به تولید و نگهداری سرمایه اجتماعی از طریق کتاب‌های درسی و معلمان بپردازد(به نقل از برقی و حرفتی سبحانی، 1398: 28). اپل^[10](2013) در کتاب "آیا آموزش‌وپرورش می‌تواند جامعه را تغییر دهد؟" از کنشگران تربیتی می‌خواهد که به نقش آموزش‌وپرورش، به عنوان ابزاری "ذاتی" برای پدید آوردن تغییر در سطحی اجتماعی، به طور جدی بیندیشند.

در این میان دوره ابتدایی از نظر افزایش تجارب و معلومات عمومی برای بهتر زیستن در جامعه اهمیت ویژه‌ای دارد. چرا که دانش آموزان این دوره انعطاف پذیرترند و آسان‌تر می‌توان هنجار و ارزش‌های مثبت را در آن‌ها ایجاد کرد و شخصیت فردی و اجتماعی شان را شکل داد(سید نورانی، سجادی، فروزان و جهانگرد، 1394).

با توجه به اهمیت سرمایه اجتماعی و نقش دوره ابتدایی در آموزش آن پژوهش حاضر         می­کوشد تا به این سؤالات پاسخ دهد که:

بر اساس فراترکیب در مطالعات معتبر داخلی و خارجی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی کدام­اند؟

مؤلفه‌های شناسایی شده سرمایه اجتماعی چه جایگاهی در اسناد بالادستی تعلیم و تربیت دوره ابتدایی دارند؟

مؤلفه‌های شناسایی شده سرمایه اجتماعی چه جایگاهی در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی دارند؟

مبانی نظری

الف) سرمایه اجتماعی، دیدگاه‌ها و تاریخچه

در سه دهه اخیر مفهوم سرمایه اجتماعی در زمینه‌ها و اشکال گوناگونش به‌عنوان یکی از کانونی‌ترین مفاهیم، ظهور و بروز یافته است. افزایش حجم قابل‌توجه پژوهش‌ها در این حوزه بیانگر اهمیت و جایگاه سرمایه اجتماعی در سپهر‌های متفاوت اجتماعی است. استقبال از سرمایه اجتماعی در حوزه‌های گوناگون علوم اجتماعی، مثل جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، اقتصاد و تعلیم و تربیت سبب شده تا بخش مهمی از ادبیات مربوطه به بررسی کم و کیف سرمایه اجتماعی در جوامع صنعتی امروز اختصاص یابد(علیخان گرگانی و مرادی، 1392: 32). مفهوم سرمایه اجتماعی به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به‌عنوان منبعی باارزش اشاره دارد و با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضا می‌شود(الوانی، ناطق و فراحی، 1386: 36). جامعه شناسان سرمایه اجتماعی را همچون چسبی می‌انگارند که میان افراد جامعه همبستگی ایجاد می‌کند و کنش‌های اجتماعی را در عرصه‌های مختلف حیات اجتماعی تسهیل می‌کند، چراکه سرمایه اجتماعی منبع کنش جمعی است و کیفیت روابط اجتماعی و طراوت و بالندگی آن درگرو وجود همین سرمایه است(علیخان گرگانی و مرادی، 1392: 201). به‌عبارت‌دیگر  سرمایه اجتماعی ملاطی نامرئی است که اعضای جامعه را با هم نگه می‌دارد و می‌تواند به مواردی چون اعتماد، باورها، ایمان و هنجارهای عمومی در نظر گرفته شود. مرور تعاریف شاخص سرمایه اجتماعی نشان می‌دهد که در اکثر آن‌ها سه مؤلفه کلان انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی و مشارکت اجتماعی وجود دارد و مبنای توسعه آن بوده‌اند. البته از بین سه مؤلفه نیز تأکید بر اعتماد اجتماعی است. بر این اساس سرمایه اجتماعی یعنی مجموعه افرادی که یک عُلقه یا دغدغه و حس هویتی مشترک دارند. اگر ما کسانی را داریم که به ما اعتماد دارند، ما سرمایه‌دار هستیم.

دیدگاه‌های موجود در سرمایه اجتماعی را می‌توان در چهار دسته "اجتماع‌گرایی، شبکه‌ای، نهادی، همیاری" جای دارد. مطابق دیدگاه اجتماع‌گرایی سرمایه اجتماعی با سازمان‌های محلی چون باشگاه‌ها، انجمن‌ها و گروه‌های مدنی برابر انگاشته می‌شود. در این دیدگاه سرمایه اجتماعی ذاتاً خیر بوده و هرچه بیشتر باشد بهتر است و وجود آن همواره اثری مثبت بر رفاه اجتماع دارد(علیخان گرگانی و مرادی، 1392: 77). در دیدگاه شبکه‌ای پیوندهای نیرومند «درون اجتماعی» به خانواده‌ها و اجتماعات، حس هویت و مقصد مشترک می‌دهد و بر دو وجه مثبت و منفی سرمایه اجتماعی توجه می‌شود. طرفداران دیدگاه نهادی معتقدند ظرفیت گروه‌ها برای عمل کردن به خاطر نفع جمعی، وابسته به کیفیت نهادهای رسمی است که تحت آن‌ها قرار دارند. همچنین آن‌ها تأکید دارند که چگونگی عملکرد دولت‌ها و بنگاه‌ها نیز به نوبه خویش وابسته به انسجام درونی، اعتبار و صلاحیت درونی خودشان از یک‌سو و پاسخگویی آن‌ها در برابر جامعه مدنی از سوی دیگر است(شجاعی باغینی، 1387). بر اساس دیدگاه همیاری نیز سه وظیفه محوری برای نظریه‌پردازان، محققان و سیاست‌گذاران پیشنهاد می‌شود: شناسایی ماهیت و گستره روابط اجتماعی یک جامعه و نهادهای رسمی و تعامل بین آن‌ها، تعریف راهبرد نهادی مبتنی بر این روابط، خصوصاً حجم سرمایه اجتماعی درون‌گروهی و بین گروهی و تعیین اینکه مظاهر مثبت سرمایه اجتماعی چگونه می‌توانند بر فرقه‌گرایی، انزواطلبی و فساد غالب آیند(ترک‌زاده، محترم و گائینی، 1398: 27).

به لحاظ تاریخ طرح سرمایه اجتماعی در ایران نیز باید گفت که این اقدام در اثر تلاش انجمن جامعه‌شناسی در اواخر دهه ۷۰ شمسی انجام شد(شارع پور، ۱۳۸۳: ۱۸۳) و طی سال‌های اخیر در گفتار عمومی نیز بسیار معمول و متداول شده تا آنجا که در برنامه توسعه عمرانی پنج‌ساله چهارم به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه معرفی گردیده است(محمدی، ۱۳۸4: ۱۷۵). سیرتاریخی سرمایه اجتماعی در ایران، به‌گونه‌ای است که موج اول آن اختصاص به انتشار ترجمه‌ی کتاب‌های مرجع در حوزه‌ی سرمایه اجتماعی(شامل کتاب‌های کلمن، پاتنام و فوکویاما) داشته است. موج دوم تحقیقات سرمایه اجتماعی هم که از اوایل دهه ۱۳۸۰ آغاز شده، چهار دسته تحقیقات شامل مقالات منتشره در مجلات علمی، همایش‌های تخصصی، پروژه‌ها و طرح‌های تحقیقاتی ملی، پایان‌نامه‌های دکتری دانشگاهی می‌باشند.

ب) اسناد بالادستی تعلیم و تربیت دوره ابتدایی

اولین سند، سند تحول بنیادین آموزش و پروش است. این سند که برآمده از سند قبلی می‌باشد در جلسه شش‌صد و نود و هفتم شورای عالی انقلاب فرهنگی و در تاریخ 05/07/1390 به تصویب نهایی رسیده و هدف آن حل مشکلات و مسائل نظام آموزشی کشور بوده است. سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش شامل بیانیه ارزش‌ها، بیانیه مأموریت، چشم‌انداز، هدف‌های کلان، راهبردهای کلان، هدف‌های عملیاتی و راهکارها، چارچوب نهادی و نظام اجرایی می‌باشد.

دومین سند، سند برنامه درسی ملی است. برنامه درسی ملی، به‌عنوان یکی از زیر نظام­های اصلی سند تحول بنیادین و به‌منزله نقشه جامع یادگیری، زمینه ایجاد تحول همه­جانبه، گسترده و عمیق در مفاهیم و محتوای آموزشی را فراهم می­آورد. این برنامه تحول‌آفرین با تدارک فرصت­های تربیتی متنوع و جامع، درصدد است تا امکان کسب شایستگی­های لازم جهت درک و اصلاح موقعیت بر اساس نظام معیار اسلامی توسط دانش­آموزان را میسور سازد و آنان را برای تکوین و تعالی پیوسته هویت خویش تا دستیابی به مراتبی از حیات طیبه یاری رساند. رسالت خطیر برنامه درسی ملی فراهم آوردن سازوکارهای مناسب برای طراحی، تدوین، اجرا و ارزشیابی از برنامه­های درسی در سطوح ملی تا محلی می­باشد. برنامه درسی ملی در تاریخ 28/06/1391 به تصویب نهایی شورای عالی آموزش‌وپرورش رسیده است.

اهداف مصوب دوره ابتدایی سومین سند بالادستی است. اهداف مصوب دوره ابتدایی مبتنی بر سیاست­های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش‌وپرورش، سند جامع علمی کشور، سند چشم­انداز بیست‌ساله کشور، مبانی نظری و سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش در قالب شش ساحت "اعتقادی، عبادی و اخلاقی"، "زیبایی‌شناسی و هنری"، "زیستی و بدنی"، "علمی و فناورانه"، "اجتماعی و سیاسی"،"اقتصادی و حرفه‌ای" و در نه‌صد و پنجاه و دومین جلسه شورای عالی آموزش‌وپرورش به تصویب رسیده است.

ج) آموزش مطالعات اجتماعی در دوره ابتدایی

مطالعات اجتماعی دانشی است که از انسان، روابط او با محیط‌های اجتماعی، فرهنگی و طبیعی تحولات زندگی بشر در گذشته، حال و آینده و جنبه‌های گوناگون آن(سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی) بحث می‌کند. چنین تعریفی از مطالعات اجتماعی، اولاً حاکی از آن است که می‌کند مطالعات اجتماعی با علوم هفت‌گانه‌ اجتماعی، یعنی تاریخ، جغرافیا، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، اقتصاد و روان‌شناسی، ارتباط دارد. ثانیاً به ارتباط بین علوم اجتماعی برای رسیدن به فهمی وسیع‌تر اشاره می‌کند. مطالعات اجتماعی در اغلب کشورها به ویژه در دوره‌ ابتدایی به شیوه‌ی کم‌وبیش درهم‌تنیده و با زبانی ساده، متناسب با سطح رشد ادراکی کودکان ارائه می‌شود. مطالعات اجتماعی در دوره ابتدایی به دنبال آن است که به دانش آموزان در خودشناسی، درک و فهم جامعه  محلی، سرزمین ملی و جامعه‌ی جهانی، فرآیند اجتماعی شدن، درک بهتر از مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، درک گذشته و حال به‌مثابه مبنایی برای تصمیم‌گیری، توانایی حل مسئله، کسب مهارت‌ها و ایجاد یک نقش مشارکتی فعال در جامعه و پایبندی به ارزش‌ها کمک می‌کند. خلاصه‌ی کلام اینکه مطالعات اجتماعی به دانش‌آموز کمک می‌کند که یاد بگیرد، در دنیای امروز و فردا زندگی موفقی داشته باشد، روابط خود را با دیگران تنظیم کند، جامعه و فرهنگ خود را بشناسد، از امکانات و منابع محیطی استفاده کند و با محیط‌های طبیعی اجتماعی تعامل سازنده‌ای برقرار کند(سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1383: 7-5).

پیشینه پژوهش

بررسی سوابق مطالعاتی نشان می‌دهد که پژوهش‌های زیادی پیرامون سرمایه اجتماعی وجود دارد که تعدادی از آن‌ها در جدول 1 گزارش شده‌اند. منتها این قسمت مرتبط به مرور پژوهش‌های سرمایه اجتماعی و آموزش است. در پژوهش فقیهی و فیضی(1385)به طراحی و تبیین مدل سرمایه اجتماعی دانشگاه پیام نور پرداخته شده است. در این پژوهش آمده که ارتباطات و اعتماد متقابل رابطه مستقیم با سرمایه اجتماعی دانشگاه دارند و متغیرهای بیرونی و عناصر رابطه‌ای(هنجارهای سازمانی و احساس تکلیف) و متمرکز شبکه(عناصر ساختاری) از طریق عوامل قانونی بر سرمایه اجتماعی تأثیر می‌گذارند. پژوهش بعدی متعلق به شیری و مرشدی(1387) است. آن‌ها اقدام به مقایسه سرمایه اجتماعی دانشجویان دانشگاه تهران و اعضای کانون‌های فرهنگی و هنری دانشگاه‌های شهر تهران کرده‌اند. نتیجه این پژوهش مؤید آن بود که سرمایه اجتماعی عامه دانشجویان در شاخص‌های اعتماد اجتماعی، اعتماد نهادی و همیاری برون دانشگاهی کمتر از متوسط است و دانشجویان ترم پایین نسبت به دانشجویان ترم‌های بالاتر از سرمایه اجتماعی درون و برون دانشگاهی بالاتر برخوردار بوده‌اند. سومین پژوهش را کاظم پور، حق‌پرست، عباسی و یارمحمد توسکی (1398) در قلمرو طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامه درسی مبتنی بر توسعه سرمایه اجتماعی برای آموزش عالی ایران انجام داده‌اند. در میان پژوهش‌های خارجی نیز اثر رگ^[11] (2012) و زهید الحسن، رحمان، سارکر و شیلا^[12] (2016) ملاحظه می‌شود. مطالعه رگ در مورد برنامه‌های آموزش ابتدایی و سرمایه اجتماعی بود که تأیید کرد کار گروهی دانش آموزان در کلاس در زمینه سرمایه اجتماعی مؤثر بوده است. زهید الحسن  و همکاران هم به تأثیر سرمایه اجتماعی در کاهش ترک تحصیل در دوره ابتدایی در بنگلادش که نرخ سواد در آن 58 در صد بود  و دولت با توجه به اهداف برنامه‌های هزاره سوم درصدد بود تا به سطح ثبت‌نام  100% در دوره ابتدایی برسد، پرداختند و در نتیجه مشخص کردند که با افزایش سطح سرمایه اجتماعی میزان ترک تحصیل کاهش یافته است. در جمع‌بندی پیشینه‌ها می‌توان گفت که پژوهش‌ها در دو عرصه عام و خاص قابل تقسیم هستند. پژوهش‌های عرصه عام در جدول 1 تنظیم و گزارش شده‌اند، پژوهش‌های خاص نیز در همین قسمت معرفی گردیدند. پژوهش‌های خاص معرفی شده را باید در دو دسته جای داد. دسته اول یعنی بررسی‌های فقیهی و فیضی(1385)، شیری و مرشدی(1387) و کاظم پور و همکاران(1398) هستند که محیط دانشگاه و مطالعه در میان دانشجویان را سوژه خود قرار داده‌اند. دسته دوم یعنی بررسی‌های رگ(2012) و زهیدالحسن و همکاران(2016) بر محیط مدرسه تمرکز داشته‌اند.

روش پژوهش

روش پژوهش در طراحی چارچوب مفهومی مرتبط با سرمایه اجتماعی فراترکیب شش مرحله ای مورد نظر روبرتس^[13] و در زمینه بررسی اسناد بالادستی و کتب مطالعات اجتماعی تحلیل محتوای کمی بود. نمونه پژوهشی شامل سه دسته بود. دسته اول منابع خارجی و داخلی مرتبط با سرمایه اجتماعی بود که در جدول شماره 1 یاد شده‌اند و از آن‌ها برای شناسایی مؤلفه‌ها استفاده گردید. دسته دوم اسناد بالادستی تعلیم و تربیت دوره ابتدایی شامل سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش(1390)، سند برنامه درسی ملی(1391) و اهداف مصوب دوره ابتدایی(1397) بود. دسته سوم نیز شامل متن کتب درسی مطالعات اجتماعی پایه‌های سوم تا ششم ابتدایی در سال 1400 بود. ابزار تحلیل محتوا، چک‌لیست محقق ساخته مستخرج از فراترکیب بود که در فرایند آن سه نفر متخصص موضوعی، متخصص جستجو و نمایه‌سازی و متخصص روش‌شناسی مشارکت داشتند و پس از رسیدن به چک‌لیست نیز جهت بررسی روایی از دو نفر متخصص موضوعی دیگر و دو نفر متخصص مطالعات برنامه درسی و آموزش استفاده گردید که آن‌ها مؤلفه‌های استخراج شده را متناسب با منطق پژوهش تشخیص دادند و بر جامعیت آن‌ها متفق‌القول بودند[جدول شماره 1].

یافته‌ها

1- فراترکیب مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی از منابع معتبر داخلی و خارجی

برای فراترکیب مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی ابتدا طی جلسه‌ای به تعیین هدف و مقصد پژوهش پرداخته شد، سپس اقدام به جست‌وجوی در پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر داخلی و خارجی ازجمله مگ ایران، نورمگز، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، ایرانداک، علم نت، اسپرینگر^[14]، ساینس دایرکت^[15]، اریک^[16]، تیلور و فرانسـیس^[17] و ریسرچ گیت^[18] گردید. واژه‌ جستجو شده در این پایگاه‌ها شامل سرمایه اجتماعی و معادل لاتین آن  Social Capital بود. معیار ورود به پژوهش ها و خروج از آن ها توجه به سرمایه اجتماعی با تأکید بر معرفی ویژگی‌ها و مؤلفه‌ها بود. به عبارتی پژوهش‌هایی انتخاب می‌شدند که  در عنوان، چکیده، کلیدواژه‌ها و نهایتاً در یافته‌ها با سرمایه اجتماعی ارتباط داشتند. جستجوی در هر پایگاه توسط دو پژوهشگر انجام شد تا اطمینان نتایج بالاتر باشد، از سوی دیگر متخصصان موضوعی و روش‌شناسی هم بر کلیه روند اجرای کار نظارت داشتند. در مرحله بعد بر اساس عنوان پژوهش، نام پژوهشگر و سال انتشار اقدام به گزینش، پالایش و سازمان‌دهی مطالعات شد. در مرحله چهارم چارچوبی پیونددهنده ایجاد گردید تا اطلاعات به‌دست‌آمده حول مفهوم و فلسفه سرمایه اجتماعی تنظیم شود. در مرحله پنجم کلیه مفاهیم و مؤلفه‌های مشترک از طریق کدگذاری باز و محوری دسته‌بندی شدند و در مرحله آخر نیز در یک چارچوب منسجم و کامل مؤلفه‌های کلان و خُرد سرمایه اجتماعی ارائه گردید. به دلیل محدودیت‌های حجمی جدول شماره 1 که فرآورده مراحل شش‌گانه مذکور می‌باشد ارائه می‌گردد:

2- ارزیابی جایگاه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در اسناد بالادستی تعلیم و تربیت دوره ابتدایی

2-1- سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش

نتیجه بررسی این سند نشان می‌دهد که در چند جا توجه به سرمایه اجتماعی شده است که جزئیات آن در جدول زیر مشاهده می‌شود.

جدول 2: جایگاه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش

اطلاعات جدول فوق نشان می‌دهد در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش مؤلفه‌هایی از سرمایه اجتماعی مانند "انسجام اجتماعی، مسئولیت اجتماعی، پذیرش تنوع فرهنگی، زبانی و مذهبی، حمایت اجتماعی هنجارهای اجتماعی نمود خوبی دارند منتها ضعف شدیدی در ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی، ارتباط اجتماعی، اعتماد اجتماعی و مشارکت اجتماعی" مشاهده می‌شود.

2-2- برنامه درسی ملی

مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی موجود در برنامه درسی ملی در جدول زیر گزارش شده است.

جدول 3 : جایگاه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در سند برنامه درسی ملی

اطلاعات جدول فوق حاکی از آن است که در سند برنامه درسی ملی آموزش سرمایه اجتماعی وضعیت نسبتاً بهتری دارد، به‌طوری که اغلب مؤلفه‌های کلان و خرد در آن ملاحظه گردید البته نباید از چشم‌پوشی این سند نسبت به برخی مؤلفه‌های اعتماد اجتماعی همچون "صراحت، اعتماد به گروه‌های اجتماعی، اعتماد به قانون‌گذاران و سیاست‌مداران، اعتماد به حاکمیت و اعتماد به سازمان‌ها و نهادها" غفلت و چشم‌پوشی کرد.

2-3- اهداف مصوب دوره ابتدایی

جایگاه سرمایه اجتماعی در میان اهداف مصوب در جدول زیر ترسیم شده است:

جدول 4 : جایگاه مؤلفه های سرمایه اجتماعی در سند اهداف مصوب دوره ابتدایی

بر اساس جدول فوق در اهداف مصوب دوره ابتدایی ضعف‌های به مراتب زیادی نسبت به آموزش سرمایه اجتماعی وجود دارد به‌طوری که مؤلفه‌های حساسی مانند "سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات، بهره‌گیری از خدمات اجتماعی، اعتماد به گروه‌های اجتماعی، اعتماد به قانون‌گذاران و سیاست‌مداران، اعتماد به حاکمیت، اعتماد به سازمان‌ها و نهادها، توزیع عادلانه ثروت و امکانات، دوری از تعصب‌های ناروا" دچار فراموشی شده‌اند.

3- ارزیابی جایگاه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی

نتیجه بررسی کتب مطالعات اجتماعی در جدول فوق نشان می‌دهد:

در پایه سوم ابتدایی مواردی مانند "دنبال کردن اخبار، اطلاع از محیط پیرامون، سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات، توجه به عواطف دیگران، واضح صحبت کردن با دیگران، بهره‌گیری از خدمات اجتماعی، امانت‌داری، صداقت در گفتار، صراحت، نگرش مثبت به دیگران، رازداری، وفای عهد، اعتماد به گروه‌های اجتماعی، اعتماد به قانون‌گذاران و سیاست‌مداران، مشارکت در نشست­های عمومی مدرسه، همبستگی با دیگران بر سر منافع کشور، شرکت در برگزاری مراسمات گوناگون ملی و مذهبی، تعهد به اجتماع، پرسشگری از جامعه، توجه به مصالح عمومی، توزیع عادلانه ثروت و امکانات، مقابله با ظلم و حفاظت از ضعیف، دوری از تعصب‌های ناروا، رعایت موارد مربوط به عرف، اهتمام به درک مسائل و مشکلات دیگران، ارزش‌گذاری به دیگران و خیرخواهی آن‌ها، حفظ محیط‌زیست و تمیز نگه‌داشتن آن" اصلاً وجود نداشتند.

در پایه چهارم ابتدایی هم مواردی مغفول مانده‌اند که شامل "استفاده از رسانه‌ها، دنبال کردن اخبار، سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات، گوش دادن به سخنان دیگران، واضح صحبت کردن با دیگران، بهره‌گیری از خدمات اجتماعی، صراحت، نگرش مثبت به دیگران، رازداری، وفای عهد، اعتماد به گروه‌های اجتماعی، مشارکت در مسائل مربوط به خانواده، پرسشگری از جامعه، مسئول بودن در برابر جامعه، توجه به مصالح عمومی، کرامت انسان و اهمیت جامعه، توزیع عادلانه ثروت و امکانات، دوری از تعصب‌های ناروا، رعایت موارد مربوط به عرف، کمک‌های مادی و معنوی به دیگران و به‌ویژه افراد بحران‌زده، ارزش‌گذاری به دیگران و خیرخواهی آن‌ها" هستند.

در پایه پنجم نیز غفلت‌هایی در مؤلفه‌های "استفاده از رسانه‌ها، اطلاع از محیط پیرامون، سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات، امانت‌داری، صداقت در گفتار، صراحت، نگرش مثبت به دیگران، رازداری، کمک و ایثار نسبت به دیگران، روابط همسایگی، مشارکت در مسائل مربوط به خانواده، شرکت در برگزاری مراسمات گوناگون ملی و مذهبی، تعهد به اجتماع، پرسشگری از جامعه، توجه به مصالح عمومی، کرامت انسان و اهمیت جامعه، دوری از تعصب‌های ناروا، ارزش‌گذاری به دیگران و خیرخواهی آن‌ها" روی داده است.

در پایه ششم هم توجهی به  استفاده از رسانه‌ها، اطلاع از محیط پیرامون، سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات، واضح صحبت کردن با دیگران، رفت‌وآمد با آشنایان، بهره‌گیری از خدمات اجتماعی، صداقت در گفتار، صراحت، نگرش مثبت به دیگران، رازداری، وفای عهد، اعتماد به حاکمیت، مشارکت در نشست­های عمومی مدرسه، روابط همسایگی، مشارکت در مسائل مربوط به خانواده، همبستگی با دیگران بر سر منافع کشور، تعهد به اجتماع، پرسشگری از جامعه، توجه به مصالح عمومی، کرامت انسان و اهمیت جامعه، دوری از تعصب‌های ناروا، رعایت موارد مربوط به عرف، ارزش‌گذاری به دیگران و خیرخواهی آن‌ها، احترام بر پدر و مادر و سایر اعضای خانواده نشده است.

در جدول زیر برخی از متن‌ها، تصاویر و تمرین‌های موجود در کتب مطالعات اجتماعی که در راستای آموزش مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی بودند درج شده است.

نگاه آماری و عددی به اطلاعات موجود در جدول 5 و نمودارهای زیر هم نشان می‌دهد میزان توزیع مؤلفه‌ها در کتاب‌های درسی پایه سوم(با 32 فراوانی و 58/16 درصد)، چهارم(با 53 فراوانی و 46/27 درصد)، پنجم(با 56 فراوانی و 02/29 درصد) و ششم(با 52 فراوانی و 94/26 درصد) مختلف بوده است، همچنین مقایسه کتاب‌های تحلیل شده به جهت پراکندگی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در متن(با 108 فراوانی و 96/55 درصد)، تصاویر(با 59 فراوانی و 57/30 درصد) و تمرین‌ها(با 26 فراوانی و 47/13 درصد) نشان می‌دهد که غلبه با متن است و آموزش متن محور اولویت دارد. همچنین مؤلفه‌های کلان پذیرش تنوع فرهنگی، زبانی و مذهبی با 36 فراوانی و 69/19 درصد و اعتماد اجتماعی با 33 فراوانی و 1/17 درصد بهترین جایگاه را از آن خودکرده‌اند و مؤلفه‌های انسجام اجتماعی با 7 فراوانی و 63/3 درصد و ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی با 8 فراوانی و 15/4 درصد پایین‌ترین جایگاه را دارند. متأسفانه وجه اشتراک کتب درسی چهارگانه در عدم توجه به مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی خُرد مواردی مانند "سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات، صراحت، نگرش مثبت به دیگران، رازداری، پرسشگری از جامعه، توجه به مصالح عمومی، دوری از تعصب‌های ناروا، ارزش‌گذاری به دیگران و خیرخواهی آن‌ها" را نشان داد، به عبارتی این مؤلفه‌ها دچار غفلت شده‌اند.

نمودار 1: وضعیت میزان توجه به مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی

نمودار 2: درصد توجه متن، تصاویر و تمرین‌های کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی به مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی

نتیجه‌گیری

پژوهش با هدف  شناسایی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و ارزیابی جایگاه آن‌ها در اسناد بالادستی و کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی انجام شد. پس از شناسایی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و تدوین چک‌لیست نتایج تحلیل محتوای کمی نشان داد نوع توجهات اسناد و کتب متفاوت است به طوری که سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی توجه مناسبی به آموزش سرمایه اجتماعی دارند و در تلاش‌اند تا این پدیده را در اجتماع دانش آموزان تقویت‌کنند اما غفلت‌های اساسی ناشی از ضعف شدید اهداف مصوب دوره ابتدایی می‌باشد، این در حالی است که انتظار می‌رفت اهداف مصوب دوره ابتدایی از برنامه درسی ملی و سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش پیروی کند و مطابق با محتوای آن‌ها تنظیم گردد که متأسفانه این‌طور نبوده و خلل مهمی در آن وجود دارد و همین خلل سبب شده تا در محتوای کتب مطالعات اجتماعی هم نقص‌هایی وجود داشته باشد. یعنی نتایج تحلیل محتوای کتب مطالعات اجتماعی با اهداف مصوب دوره ابتدایی همسو است و هر جایی که اهداف مصوب به مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی کم توجهی کرده، کتب هم در همان قسمت‌ها دچار غفلت شده است. به‌طور مثال غفلت از مؤلفه‌های "سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات و دوری از تعصب‌های ناروا" حکایت از همین جهت‌گیری است. یا کم‌توجهی کتب مطالعات اجتماعی نسبت به مؤلفه‌های انسجام اجتماعی(به‌خصوص همبستگی با دیگران بر سر منافع کشور و تعهد به اجتماع) و ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی(به‌خصوص استفاده از رسانه‌ها، اطلاع از محیط پیرامون، سعی در کشف واقعی بودن اطلاعات) آثار سوء مخصوص به خود را می‌تواند داشته باشد. البته برخی مؤلفه‌ها(بخصوص نگرش مثبت به دیگران، پرسشگری از جامعه، توجه به مصالح عمومی) هم به طور کلی فراموش‌شده‌اند که نبود آن‌ها در محتوا خللی در دانش‌آموز تربیت‌شده ایجاد می‌کند. حقیقتاً نگرش مثبت نداشتن به افراد جامعه، یا عدم مطالبه گری‌های به‌حق و نیز فراموشی جامعه و مصالح آن امروزه بیداد می‌کند و افراد نسبت به هم نگرشی توأم با شک دارند، اولویت با فرد شده و نیز روش مطالبه صحیح از حکومت و دولت‌ها را نمی‌دانند. می‌دانیم که جامعه ایران در چند سال اخیر الگوهای مختلفی از مطالبه‌گری را تجربه کرده است که غالباً با افراط‌هایی همراه بوده و به خشونت کشیده شده و بی‌نتیجه مانده است. این مطلب با دیدگاه ابوالحسن تنهایی(1397) و برقی و حرفتی سبحانی(1398) همسو است. از نظر ابوالحسن تنهایی باید شکل مطالبه گری منطقی و روند علمی به خود بگیرد و از طریق متخصصان دانشگاهی دنبال شود. از نظر برقی و حرفتی سبحانی نیز تقویت جایگاه مطالبه گری در کتب درسی از مهم‌ترین اموری است که باید بدان اقدام شود. به نظر ما اگر مطالبه گری آموزش داده شود افراد جامعه با تعامل سازنده می‌توانند مطالبات واقعی خود را به خواست عمومی تبدیل کنند و این باعث می‌شود نهادهای مسئول پاسخگوتر بشوند. همچنین طرح نشدن نگرش مثبت به دیگران با نتایج پژوهش دهقانی، سلیمانی دره باغی و فرجی(1396) همسو است. این پژوهشگران نیز بر کم‌توجهی به این مؤلفه اذعان کرده‌اند.

مطابق با نتایج پژوهش پیشنهاد می‌شود که:

• سیاست‌گذاران آموزشی و برنامه ریزان درسی در بازنگری‌های آتی خود نسبت به اهداف مصوب به سرمایه اجتماعی توجه بهتری داشته باشند و مؤلفه‌های مغفول را در اولویت قرار دهند. همچنین بر اثر این بازنگری انتظار می‌رود مؤلفان کتب مطالعات اجتماعی ورود جدی و جامع‌تری به آموزش کشف واقعی بودن اطلاعات، صراحت، نگرش مثبت به دیگران، رازداری، پرسشگری از جامعه، دوری از تعصب‌های ناروا، ارزش‌گذاری به دیگران و خیرخواهی آن‌ها داشته باشند.
• مؤلفان کتب مطالعات اجتماعی نسبت به ظرفیت تمرین‌ها برای پرداختن به آموزش سرمایه اجتماعی همت بیشتری داشته باشند. تمرین‌ها فرصت خوبی برای پرس‌وجو، استدلال و درگیری ذهنی و یادگیری عمیق دانش آموزان با مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی است. تمرین‌های جدید می‌تواند والدین را نیز به مشارکت دعوت کند و بستری برای حمایت از آموزش‌های درون مدرسه‌ای باشد. والدین تجربیات زیسته خوبی دارند که می‌توانند با فرزندانشان به اشتراک بگذارند منتها این تمرین‌ها هستند که زمینه را فراهم می‌آورند.
• مؤلفان کتب مطالعات اجتماعی به جنبه عاطفی آموزش مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی هم توجه داشته باشند و در این قسمت دانش آموزان را از حالت انفعالی خارج سازند. آنچه در بررسی‌ها مشخص شد آن بود که غلبه با جنبه شناختی است.
• مؤلفان کتب مطالعات اجتماعی تنظیم متن مرتبط با مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی را از عینی به انتزاعی در پیش گیرند. البته به این امر در قسمت تصاویر به‌خوبی دقت شده بود و عمق پیام‌های تلویحی درون تصاویر در پایه‌های ششم و پنجم به مراتب بیشتر از پایه‌های سوم و چهارم بود.
• در دوره‌های توسعه حرفه‌ای معلمان دوره ابتدایی می‌توان با طراحی یک بسته آموزشی آن‌ها را نسبت به ضرورت و چگونگی آموزش مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی آگاه نمود.

ازجمله محدودیت‌های پژوهش این بود که تأکید بر دوره ابتدایی داشت و نتواست اقدام به بررسی دقیق اهداف مصوب و کتب مطالعات اجتماعی دوره متوسطه کند. بررسی دوره متوسطه می‌توانست در ترسیم سیمای آموزش مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی مؤثر افتد و تصمیم بر اصلاحات را شفاف‌تر سازد. محدودیت دیگر تمرکز بر درس مطالعات اجتماعی بود، در حالی که مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی تا حدی در دروس دیگری چون فارسی بخوانیم، هدیه‌های آسمان و تفکر و پژوهش مورد نظر بوده است. امید که پژوهشگران و دغدغه­مندان دیگری این مهم را انجام دهند.

فهرست منابع

ابوالحسن تنهایی، حسین (1397). آسیب‌شناسی روند مطالبه‌گری در ایران. تهران: انگاره.

احسانی، محمدابراهیم (1400). نظریه قرآنی سرمایه اجتماعی و ارتباط آن با پیشرفت اقتصادی. رساله دکتری رشته قرآن با گرایش اقتصاد، مجتمع علوم انسانی جامعه المصطفی العالمیه.

اقدام پور، رضا؛ کشتی آرای، نرگس؛ اسماعیلی، رضا (1398). تجارب زیسته دانشجویان از مسئولیت‌پذیری اجتماعی در دانشگاه، مطالعات برنامه درسی آموزش عالی. 10(2): 264-237.

الوانی، مهدی؛ ناطق، تهمینه؛ فراحی، محمدمهدی (1386). نقش سرمایه اجتماعی در توسعه مدیریت دانش سازمانی، علوم مدیریت ایران. 2(5): 70-35.

اکبریان رونیزی، سعیدرضا؛ رضاعلی، منصور؛ چهارراهی، ذبیح الله (1396). تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی شهری (مطالعه موردی: شهر استهبان، استان فارس). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی. 12(2): 389-375.

اهداف دوره‌های تحصیلی نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی چمهوری اسلامی ایران (1397). تهران: شورای عالی آموزش‌وپرورش.

باستانی، علیرضا؛ رزمی، سید محمدجواد (1393). رتبه‌بندی غیرمستقیم استان‌های ایران برحسب سرمایه اجتماعی، رفاه اجتماعی، 14(55): 77-45.

بدیعیان، راضیه؛ نجفی، محمد؛ عاشوری رودپشتی، رخسار (1391). توسعه سرمایه اجتماعی بر اساس آموزه‌های قرآنی. بصیرت و تربیت اسلامی. 9(4): 22-1.

برقی، عیسی؛ حرفتی سبحانی، محمد (1398). تحلیل محتوای کتاب‌های دوره متوسطه اول برحسب میزان توجه به مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در سال تحصیلی 98-97، جامعه پژوهی فرهنگی. 10(1):5-23.

پاک‌سرشت، سلیمان (۱۳۹۳). ملاحظات و راهبردهای ارتقای سرمایه اجتماعی. راهبرد فرهنگ، 7(1): 104-71.

پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات (۱۳۹4). گزارش اجرای طرح ملی سنجش سرمایه اجتماعی کشور. نمایه پژوهش، 1(2): ۱۰-۷.

پودینه، مرضیه؛ حسین قلی زاده، رضوان؛ مهرام، بهروز (1397). مسئولیت‌پذیری اجتماعی مدرسه؛ مطالعه موردی: دو مدرسه متوسطه دخترانه شهر مشهد. رویکردهای نوین آموزشی. 13(2): 120-95.

تاجبخش، کیان؛ ثقفی، مراد؛ کوهستانی نژاد، مسعود (1382). سرمایه اجتماعی و سیاست‌های اجتماعی(بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران امروز). رفاه اجتماعی، 3(10): 200-155.

ترک زاده، جعفر؛ محترم، معصومه؛ گائینی، ابوالفضل (1396). کاو مفهوم سرمایه اجتماعی در قرآن کریم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

جوادیان، رضا؛ زیدآبادی نژاد، فاطمه (1395). رابطه سرمایه اجتماعی خانواده و رفتارهای اجتماعی مطلوب (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه یزد). مددکاری اجتماعی. 3(3): 75-44.

حبیبی، نوید؛ وظیفه دوست، حسین؛ جعفری، پریوش (1395). مؤلفه‌های ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی. پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی. 22(2): 145-125.

حسینی زاده، سید محمدعلی؛ نیکو نسبتی، محمدعلی (1391). تبیینی از علل تغییران سرمایه اجتماعی در ایران، برنامه‌ریزی بودجه، 17(1): 131-109.

دستفال، مژگان (1395). سرمایه اجتماعی. تهران: ارباب قلم.

دهقانی، مرضیه؛ سلیمانی دره باغی، فاطمه؛ فرجی، محدثه (1396). مطالعه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی اسلامی در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش. علوم تربیتی از دیدگاه اسلام. 5(2): 36-5.

دینی ترکمانی، علی (1385). تبیین افول سرمایه اجتماعی، رفاه اجتماعی، 6(23): 171-147.

رامبد، معصومه؛ رفیعی، فروغ؛ ساربان حسن‌آبادی، محمدتقی (1389). حمایت اجتماعی. تهران: خسروی.

رستگار خالد، امیر؛ آران دشتی آرانی، سمیه؛ صادقی آرانی، زهرا (1392). بررسی سرمایه اجتماعی همسایگی و پیامدهای اصلی مرتبط با آن(مطالعه موردی شهر آران و بیدگل منطقه آران). مطالعات توسعه اجتماعی فرهنگی. 1(4): 215-177.

روحانی، سعید؛ فتحی، یوسف (1392). سرمایه اجتماعی در اندیشه امام خمینی(ره). قم: معارف.

رویایی، رمضانعلی؛ کاوسی، اسماعیل (1387). طراحی و تدوین الگوی اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی. آینده‌پژوهی مدیریت. 19(1): 29-15.

زیاری، کرامت الله؛ طاوسیان، علی؛ سلمانی، محمد علی؛ رضایی، حجت (1393). برآورد و سطح‌بندی توسعه محله‌ای با تأکید بر مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی(مطالعه موردی: محلات شهر ابرکوه). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. 5(3): 76-59.

سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشى (1383). ویژگی‌های کتاب‌های آموزشی مطالعات اجتماعی دوره‌ی آموزش ابتدایی. تهران: مدرسه.

سهراب نژاد، علی‌محمد (1396). بازتاب سرمایه اجتماعی در گلستان و بوستان سعدی. رساله دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ایلام.

سید نورانی، سید محمدرضا؛ سجادی، معصومه سادات؛ فروزان، فائزه؛ جهانگرد، فاطمه (1394). بررسی نقش آموزش در ایجاد سرمایه اجتماعی در ایران (1390-1360)، پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 5(3): 44-31.

شارع پور، محمود؛ رحمانی فیروز جاه، علی؛ رضایی پاشا، صدیقه (1391). بررسی وضعیت سرمایه‌ی اجتماعی در بین جوانان با تأکید بر جنسیت (مطالعه موردی: دانشجویان دختر و پسر دانشگاه مازندران). مطالعات علوم اجتماعی ایران. 9(2): 153-135.

شارع پور، محمود (1383). ابعاد و کارکردهای سرمایه اجتماعی و پیامدهای ناشی از فرسایش آن. تهران: دانشگاه پیام نور.

شجاعی باغینی، محمدمهدی (1387). مبانی مفهومی سرمایه اجتماعی. تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

شفیعی ثابت، ناصر؛ خاکسار، سوگند (1398). تأثیر سرمایه اجتماعی بر مشارکت روستاییان در برنامه‌های توسعه روستایی با نقش میانجی اثرات ادراک‌شده از برنامه‌ها و طرح‌ها. 10(2): 275-258.

شکربیگی، نرگس (1396). بازتاب سرمایه اجتماعی در قرآن و حدیث. رساله دکتری رشته الهیات و معارف اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه ایلام.

صادقی شاهدانی، مهدی؛ مقصودی، حمیدرضا(1389). سنجش سرمایه اجتماعی استان‌های کشور با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی، دانش سیاسی، 6(2): 176-139.

عباسی، محرم؛ ابراهیمی، الهام؛ شیخی قهی، ملیحه؛ اکبری، علیرضا (1398). تحلیل سطوح مفهوم سرمایه اجتماعی با رویکرد فراترکیب. جامعه پژوهی فرهنگی. 10(2): 78-55.

عبداللهی، محمد؛ موسوی، میرطاهر (1386). سرمایه اجتماعی در ایران؛ وضعیت موجود، دورنمای آینده و امکان شناسی گذار. رفاه اجتماعی. 6(1): 233-195.

علمی، قربان (1395). عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه. پژوهش‌های قرآن و حدیث. 49(1): 90-57.

علیخان گرگانی، روح الله؛ مرادی، حسین (1392). سرمایه اجتماعی(مفاهیم و کاربرد ها). تهران: آذرخش.

عیوضلو، حسین (1381). نظریه‌ای در تبیین مبانی نظری توزیع ثروت و درآمد در نظام اقتصادی اسلامی. پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، 6(4): 113-85.

غفاری، غلامرضا (1390). سرمایه اجتماعی و امنیت انتظامی. تهران: جامعه شناسان.

فصیحی، امان‌الله (1396). دین و سرمایه اجتماعی، معرفت. (123): 100-79.

فقیهی، ابوالحسن؛ فیضی، طاهره (1385). طراحی و تبیین مدل سرمایه اجتماعی در دانشگاه آزاد از راه دور: پژوهشی در دانشگاه پیام نور، علوم مدیریت ایران. 1(1): 48-3.

کاظم پور، اسماعیل؛ حق پرست، فریده؛ عباسی، بدری؛ یارمحمد توسکی، مریم (1398). طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامه درسی مبتنی بر توسعه سرمایه اجتماعی برای آموزش عالی ایران، تحقیقات مدیریت آموزشی. 10(2): 87-57.

کاکویی دینکی، عیسی (1400). سرمایه اجتماعی. تهران: به اندیش.

لشکری، علیرضا (1394). امر عمومی و اختیارات دولت از دیدگاه اقتصاد نئوکالسیک و اسلام؛ بررسی مقایسه‌ای روش تبیین. روش‌شناسی علوم انسانی. 24(1): 100-81.

محسنی تبریزی، علیرضا و مریم آقامحسنی (۱۳۸۹). بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توسعه شهری؛ مورد پژوهی: شهر محلات. مدیریت شهری. 8(2): 162-147.

محمدی، محمد علی (1384). سرمایه اجتماعی و سنجش آن. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

محمدی زاده، محمدابراهیم؛ پریسایی، مهرداد (1393). سرمایه اجتماعی (اعتماد عمومی) و مشارکت همگانی. مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی مدیریت و مهندسی صنایع. تهران: مؤسسه مدیران ایده پرداز پایتخت ویرا.

محمدی فرد، احمد؛ قجری، سمیه؛ اسفندیاری، رضا (1398). عوامل مؤثر بر سرمایه اجتماعی بر اساس مفاهیم قرآن کریم (موردمطالعه: خبرگان دانشگاه قرآن و حدیث قم)، اسلام و مطالعات اجتماعی. 7(3): 78-48.

مرشدی، ابوالفضل؛ شیری، حامد (1387). مقایسه سرمایه اجتماعی دانشجویان دانشگاه تهران و اعضای کانون های فرهنگی و هنری دانشگاه های شهر تهران، جامعه شناسی ایران. 9(4-3): 225-194.

میرزاخانی، عبدالرحمن؛ درویشی، صیاد (1393). بررسی رابطه انسجام اجتماعی با پیشگیری اجتماعی از جرم. مطالعات امنیت اجتماعی. 10(2): 70-59.

همتی نژاد، هادی؛ رنجبر، مقصود؛ عسگری، مهدی؛ حسینی، وحید (1397). بررسی نقش سازمان‌های غیردولتی در افزایش سرمایه اجتماعی و تأثیر آن بر توسعه در ایران مطالعه موردی استان قم. سپهر سیاست. 5(2): 188-163.

یارعلی، جواد؛ شواخی، علیرضا؛ عریضی، فروغ السادات (1387). بررسی مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی در کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی تحصیلی (تحلیل محتوا). تعلیم و تربیت. 24(1): 221-191.

Abdul Wahab, A S (2021). Social Capital Definitions. Project: Social Capital in Social Media. https://www.researchgate.net/publication/349589913

Alessandro, C, Furia, D, Agovino, M (2018). The Cognitive Determinants of Social Capital. Does Culture Matter?. International Symposium on Distributed Computing and Artificial Intelligence.

Apfeld, B, Coman, E E, Gerring, J, Jessee, S (2021). Education and Social Capital. https://www.researchgate.net/publication/349957292

Bourdieu, P (1986). Forms of capital, in handbook of theory and research for sociology of education, greenwood press.

Brondolo, E, Libretti, M, Rivera, L, Walsemann, K M (2012). Racism and Social Capital: The Implications for Social and Physical Well-Being. Journal of Social Issues. 68(2): 358-384.

Buggle, J C (2016). Law and social capital: Evidence from the Code Napoleon in Germany. Journal of European Economic Review. 87: 148-175.

Coleman , S (1998). Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology, Vol. 94. Supplement: Organizations and Institutions Sociological and Economic Approaches to the Analysis of Social Structure, PP 95-120.

Cullity, L P, Jackson, J D, Shaw, L R (2021). Community Skills Training. In book: Work Worth Doing.

Fukuyama, F (2001) Social capital, civil Society and Development ,Third World Quarterly, 22(1): 7-20.

Fukuyama, F (1995). Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity. New

York, Free Press.

Fung, T H M, Jayakumar, D, Amoaku, W M (2021). Communication Skill Scenarios. In book: Viva and OSCE Exams in Ophthalmology.

Head, A J, Metaxas, P T, Cohen, D (2018). How Students Engage With News. https://projectinfolit.org/pubs/news-study/pil_news-study_2018-10-16.pdf

Julian, C B, Malana, M (2019). Communications Skills. Project: First Language Interference in Learning the English Language.

Lupien, P. & Rourke, L. E (2021). (Mis)information, information literacy, and democracy: Paths for pedagogy to foster informed citizenship. Journal of Information Literacy. 15(3): 56-81.

Ma'ruf, A, Restiawati, W (2016). Analysis of Social capital in islamic microfinance. Jurnal Penelitian Sosial Keagamaan. 10(1): 25-46.

Ornestein, A.C. & Huunkins, F. P (2008). Curriculum: Foundations, Principles & Issues. Usa: Allyn & Bacon.

Poulsen, T, Christensen, U, Lund, R, Avlund, K (2011). Measuring aspects of social capital in a gerontological perspective. European Journal of Ageing. 8(4): 221-232.

Putnam, R (2005). Social capital mesurment and consequenses, kenedy school of government , Harvard University.

Regh, M (2012). Primary School Teaching Practices and Social Capital. https://www.semanticscholar.org/

Rossier, T, Benz, P (2021). Forms of social capital in economics. In book: Power and Influence of Economists.

Shaheen, O (2021). Cultural Differences in Understanding Social Capital – Wasta and Social Capital. In book: Facets of Managing in Cross-Cultural Diversity.

Shutaleva, A, Putilova, E, Ivanova, E, Melnikova, E, Knysh, E (2021). Development Of Social Capital In Educational Process. Journal of European Proceedings of Social and Behavioural Sciences. 864-872. https://www.researchgate.net/publication/356730136

Smart, A (2018). Social Capital. Project: Theoretical concept essays. University of Calgary.

Soogwan, D (2105). "Social capital, economic development, and the quality of government: How interaction between social capital and economic development affects the quality of government." Public Administration. 92(1): 15-25.

Torcal, M, Christmann, P (2021). Responsiveness, Performance and Corruption: Reasons for the Decline of Political Trust. Journal of Frontiers in Political Science. 3(1): 1-13.

Wray-Lake, L. Syvertsen, A. K. & Flanagan, C. A (2016). Developmental change in social responsibility during adolescence: An ecological perspective. Developmental psychology. 52(1): 130-1450.

Zahidul Hassan, S, M, Rahman, S, M, A, Sarker, M, H, Shila, A, B (2016). Effectuality of Community Social Capital Intereducing Dropout in Primary Education. European Journal of Research in Social Sciences. 4(7): 1-12.